مقدمه

كم نيستند افرادي كه نگاهشان به مقوله هنر و كاركردهاي آن يك نگاه بسته ، فردي است و كسي را هنرمند مي دانند كه صرفا چيزي را مي نگارد و در عالم پندار و تخيلات خود غوطه ور است و با همين رويكرد هنگامي كه موضوع آموزش هنري عنوان مي گردد نتيجه آن صرفا چشم اندازي از يك شخص نقاش يا هنرپيشه يا خطاط و ... بيش نيست . ولي حقيقت آنست كه هنر بيش از آنكه جنبه خصوصي و فردي داشته باشد داراي ابعاد و جنبه هاي عمومي است . همه انسانها حتي آنهايي كه به ظاهر بويي از هنر نبرده اند داراي طبعي لطيف و تخيلاتي ظريف هستند كه همين بن مايه كار هنري است .

آموزش هنر داراي كاركردهاي بسيار مهم است كه مي تواند شخصيت فرد را براي اجتماعي زيستن و دردمند بودن و دقيق و حساس بودن پرورش دهد . از همين رو آموزش هنر به كودكان و آشنانمودن آنان به انواع هنرهاي رايج كه برپايه طبيعت دروني پاك آنها و طبيعت بيروني متنوع اطراف ايشان بنا شده است داراي اهميت و ضرورت تام است .

در اين نوشتار كوتاه سعي برآن است تا مباحثي اساسي و كاربردي براي معلمان و مربيان بزرگواري كه در امر خطير و سرنوشت ساز تعليم و تربيت كودكان تلاش مي نمايند در زمينه هنر و تربيت هنري ارائه شود . قطعا معلمين گرامي براي تدريس مؤثرتر و موفق تر درس هنر نياز به آموزش هاي كامل تر و تخصصي تري دارند .

واژة هنر وتعريف هنر

واژه هنر در زبان سانسکریت از دو کلمه (( سو )) به معنای نیک و هر چیز دارای کمال و (( نر یا نره )) به معنای زن و مرد تشکیل شده است .این واژه پس از ورود به زبان فارسی و در اوستا به شکل (( هونر )) به معنای خوب و نیک ( از صفات خدای زرتشتیان = اهورامزدا ) بکار برده می شد .در فارسی میانه یا پهلوی و پس از آن در دوره اسلامی به صورت (( هنر )) درآمد که به معنای انسان کامل و نیز به معنای فضیلت و کمال استعمال شد .

در لغت نامه دهخدا به معنای معرفت – دانش – کمال – فضیلیت – کیاست – زیرکی و فراست معناشده است .

در دایره المعارف هنر ، هنر شامل فعالیت هایی مانند نقاشی – طراحی – مینیاتور – شعر – موسیقی – معماری – تئاتر – سینما و ... می شود .

هوش و هنر

هوش را توانایی حل مسئله و یا تولید و خلق یک محصول که حد اقل در یک فرهنگ دارای ارزش باشد نامیده اند . هوش دارای انواعی است :

هوش کلامی : روزنامه نگاران و شاعران معمولا هوش کلامی بالاتری نسبت به بقیه دارند .

هوش فضایی و مکانی : نقاشان ، معماران و خلبانان از این هوش بیشتر بهره برده اند .

هوش منطقی و ریاضی : علمای منطق و ریاضی دانان را شامل می گردد .

هوش حرکتی و جسمانی : جراحان ، هنرپیشگان و ورزشکاران دارای هوش حرکتی بیشتری هستند.

هوش موسیقایی : موسیقی دانان و نوازندگان دارای هوش موسیقایی خوبی می باشند.

هوش درون فردی : علمای اخلاق از این هوش بهره بیشتری برده اند .

هوش میان فردی : معلمان ، سیاست مداران ، فروشندگان و درمانگران که با مردم جامعه بیشتر حشر و نشر دارند این هوش را بیشتر پرورش داده اند .

هوش طبیعت گرا : زیست شناسان را شامل می شود .

هوش وجود گرا : فلاسفه ، مذهبیون و اندیشمندان عقلی دارای هوش وجود گرای بالاتری هستند.

هوش هم جنبه وراثتی و زیستی دارد و هم جنبه اکتسابی . منظور از اکتسابی این است که افراد جامعه بعد از تولد در تعامل و رفتار با محیط پیرامون خویش می توانند ضریب هوشی خود را تقویت کنند . محیط جامعه با توجه به تنوع شرایط و موقعیت ها فرد را به تجربه و تصمیم گیری های مختلف وامیدارد . در خلال این تصمیم گیری ها و آزمون و خطاها ، تجاربی بدست می آید که می تواند قدرت فرد را در حل مسایل پیش رو کمک نماید .

محیط های آموزشی و پرورشی غنی و تشویق های کافی از سوی معلمان و والدین و اطرافیان می تواند تا حد زیادی علاوه بر افزایش حس اعتماد به نفس و عزت مندی کودک ، در پرورش هوش او نیز مؤثر باشد .

محصولات هنری در دوره کودکی از همراهی احساسات و تخیلات و ذهنیان کودک و نیز ابزار و مواد و امکانات مورد نیاز هنری تولید می گردد .

تربيت هنري

دیدگاه کلی در برنامه درسی هنر در دوره ابتدایی تربیت هنری است . تربیت هنری از دیدگاه جروم هاپس من شامل موارد ذیل می گردد :

1- آموزش حواس

2- رشد تجارب دیداری

3- آفرینش و فهم شکل های نمادین دیداری

4- رشد تصورات دیداری در نقاشی ، مجسمه سازی و هنرهایی تزئینی

5- آموزش چگونگی کاربرد تجارب دیداری و نقد و بررسی آنها

یکی از ویژگی های تربیت هنری ، توجه به تفاوت های فردی و میزان رشد هر یک از دانش آموزان است .

ابعاد تربیت هنری در آموزش و پرورش عبارت است از :

1) رشد خلاقیت دانش آموزان

2) درک دقیق و عمیق حسی نسبت به پدیده های هنری

3) پرورش حواس و بکارگیری آنها

4) افزایش تجربه های دیداری

5) خلق آثار هنری

6) شناخت اشکال نمادین دیداری

7) توانایی ابراز هنرمندانه

8) شناخت و فهم تاریخی – فرهنگی

9) افزایش حساسیت نسبت به ابعاد زیبایی شناختی پدیده ها

10) دقت و توجه به طبیعت و عناصر موجود در آن

در تربیت هنری، دانش آموزان باید یاد بگیرند که :

· چگونه ببینند .

· چگونه بشنوند .

· چگونه ارتباط برقرار کنند .

· ونهايتاآفرینش هنری داشته باشند .

موضوعات کلی تربیت هنری عبارتند از :

1- زیبایی شناسی: نظم – تقارن – تناسب – هماهنگی – انسجام . زیبایی های عینی می تواند در پرورش زیبایی های ذهنی و عقلی بسیار مؤثر باشد .

2- ارتباط با طبیعت : طبیعت یکی از مهمترین و اصلی ترین منابع الهام است . رنگ ها – آواز پرندگان – بوها – ترکیب ها – تضادها – شکل ها و ...

3- آشنایی با تاریخ هنر : آثار باستانی و تاریخی – آداب و رسوم و سنت های پسندیده – میراث فرهنگی

4- تولید محصول هنری : آشنایی با ابزار و مواد هنری و کاربرد آنها و تولید بر اساس تفکرات و تخیلات

5- نقد هنری : توضیح در خصوص آثار هنری خود و دیگران

مراحل انجام فعاليت هنري

1- طرح مسئله : ايده كلي در ذهن تشكيل مي شود . مثلا تابلوي نقاشي

2- تفكر : روش اجرا ، ابعاد ، موضوع دقيق تابلو و ... انديشيده مي شود

3- كاربرد : آماده سازي زمينه كار ، رنگ ها ، ابزار و چارچوب تابلو

4- استدلال : توانايي توضيح دلايل انتخاب ها و نحوه اجراي تابلو

ضرورت و کارکرد های فعالیت های هنری دردوره ابتدایی

1- افزایش مهارت های کلامی و بیان غیر کلامی کودکان

2- افزایش صبر و تحمل و سعه صدر در کودکان

3- تقویت نظم و انضباط در کودکان

4- توانایی برقراری ارتباط مطلوب با محیط

5- کنترل عواطف و تخیلات

6- تقویت یادگیری ، حافظه و دقت کودکان

7- توسعه تجارب و سازماندهی آن

8- افزایش اعتماد به نفس

9- تلاش و موفقیت بیشتر

اهداف برنامه درسي هنر دردوره ابتدایی

الف ) اهداف غایی : این اهداف برگرفته از فلسفه حیات اسلام است . هدف غایی انسان رسیدن به مقام جانشيني و قرب خداوند است

ب) اهداف کلی : این اهداف برگرفته از فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی است که در چهار عرصه تبیین میگردد :

1- درارتباط با خود 2- در ارتباط با خدا 3- درارتباط با دیگران 4- در ارتباط با محیط .

عناصر اصلی اهداف کلی در اسلام عبارتند از : تفکر – ایمان – علم – اخلاق – عمل

ج ) اهداف تفصیلی : در ذیل هر یک از عناصر پنجگانه بالا ، اهدافی تعیین گردیده است .( همان موضوعات كلي تربيت هنري است )

د) اهداف جزیی : که در سه حوزه دانش ، مهارت و نگرش تدوین گردیده است.

در حوزه دانش اهداف عبارتند از :

ü آشنايي با خلقت

ü آشنايي با رشته هاي هنري

ü آشنايي با مواد و ابزار مختلف هنري

ü آشنايي با ميراث فرهنگي ، هنري ايران

در حوزه مهارت اهداف عبارتند از :

Ø پرورش استعدادهاي حسي و حركتي

Ø پرورش استعدادهاي گفتاري

Ø پرورش تفكر

Ø پرورش قدرت بيان احساسات و افكار به زبان هنر

Ø كسب و توسعه مهارت هاي اجتماعي

در حوزه نگرش اهداف عبارتند از :

v توجه به زيبايي ها و خالق زيبايي ها

v تمايل به ابراز احساسات و افكار

v توجه به قابليت هاي خود و اعتماد به نفس

v علاقه به كاوش هنري و تجربه

v توجه به حفظ ميراث فرهنگي و هنري

v تمايل به فعاليت هنري گروهي

روش های یاددهی – یادگیری فعالیت های هنری دردوره ابتدایی

1- روش توضيحي :

دراين روش معلم به توضيح رشته هنري ، معرفي ابزار و مواد آن و كاربرد هركدام از ابزار و كاربرد نهايي آن هنر توضيح مي دهد.

2- روش پرسش و پاسخ :

در اين روش معلم با طرح سؤالات منظم و هدفمند ، دانش آموزان را به تفكر و تبيين موضوع هنري وامي دارد.

3- روش نمايشي :

معلم در اين روش عملا نحوه انجام يك فعاليت هنري را از ابتدا تا پايان به همراه روش استفاده درست از ابزار نمايش داده و سپس از دانش آموزان مي خواهد تا آنان نيز آنرا اجرا نمايند .

4- ايفاي نقش :

در اين روش معلم از دانش آموز مي خواهد خود را يك شخصيت هنري ( بازيگر ويا ...) تصور نموده و حركات و صداهاي او را تقليد نمايد.

5- روش پروژة ( واحد كار ) :

يك موضوع هنري را همه دانش آموزان كار كرده و اطلاعات آنرا گرد آوري نمايند .

6- روش گردش علمي :

رفتن به دل طبيعت و ديدن فضاها و اشكال مختلف و تناسب ها و ... و يا بازديد از موزه ها و كارگاه ها و مشاهده تئاتر و ...

آنچه معلم هنر در ارتباط با طبيعت بايد بداند :

1- طبيعت يك منبع مهم و اصلي الهام هنري است . بنابراين شناخت طبيعت و دقت و حساسيت به آن براي معلم و دانش آموز لازم است .

2- انواع شكل ها ، بافت ها ، رنگ ها ، صداها ، حركات و ويژگي هاي طبيعي . انواع نقطه ، خط ، سطح و حجم در طبيعت قابل مشاهده است .

3- انواع صداها از لحاظ بلندي ، كوتاهي و يا حتي ظاهرا سكوت ، ريتم ، آهنگ و ... ( داركوب ، بلبل ، آبشار و ... )

4- توجه به عناصر بصري ( ديداري ) ، انواع نقطه ها : دانه هاي شن ، قطرات باران ، خال هاي پروانه ، ستاره ها ، لكه هاي روي بدن پلنگ و ...

5- توجه به خطوط متنوع در طبيعت: پوست گورخر ، شن هاي بيابان ، رگه هاي سنگ هاي رسوبي ، ريزش آب ، رگبارها ، تنه انبوه درختان ، شيارهاي روي برگ درختان و گل ها

ü انواع خطوط: مستقيم ( تيربرق )- منحني ( سقف گنبدي )- شكسته ( لبه صخره ها و تيغ اره )

ü انواع سطوح : كروي ، مربع ، لوزي ، چند ضلعي ، نامنظم و ...

ü انواع حجم ها : كروي ، بيضوي ،هرمي ، مكعبي ، استوانه اي ، نامنظم

Ø حجم هاي تركيبي : اتومبيل با چند نوع حجم و سطح و خط و نقطه ( كارتون LINE در تلويزيون)

6- برخي اشكال از همجواري با ساير شكل ها ويا زاويه ديد و يا تابش نور مي توانند تشكيل شوند ( گلدان و صورت – كوه جمكران ، سايه دست روي ديوار و .. ) كليپ تبليغاتي نورپخش شود .

برخي فعاليت هاي يادگيري پيشنهادي دانش آموزان در رابطه با ميراث فرهنگي

o گردآوري كلمات و اصطلاحات محلي و معادل فارسي آن

o گرد آوري داستان ها و مثل هاي محلي

o تهيه گزارش از كارگاه هاي هنري بومي و صنايع دستي محلي و معرفي آنها

o گردآوري عكس هايي از آثار و بناهاي فرهنگي و تاريخي و هنري و توضيح آنها

o عكاسي از مراسم و آئين هاي محله ، منطقه و روستا و شهرستان

o گردآوري يا تصويربرداري از نقوش مختلف در فرش ها ، گليم ها و ...

o گردآوري اسامي اساتيد و هنرمندان برجسته محله يا شهر با شرح مختصري از زندگينامه آنان

عوامل موفقيت معلم دوره ابتدايي در تدريس هنر:

1) آگاهي از اهميت و ضرورت هنر

2) توجه به تأثير مستقيم و غير مستقيم فعاليت هاي هنري در يادگيري ساير دروس

3) توجه به نقش هنر در تربيت فردي و اجتماعي دانش آموزان

4) توانايي در اجراي صحيح تدريس هنر و تربيت هنري

5) جذابيت بخشي در درس هنر

6) توجه به اين نكته كه خلاقيت كودكان محدوده اي نداردو هر كار جديد و عجيب و غيرقابل تصوري از سوي كودك ممكن است .

7) عدم حل مسايل و تكاليف هنري دانش آموز و فقط هدايتگري دراين زمينه

8) توجه به تفاوت هاي فردي ( تفاوت در علايق ، سلايق ، استعدادها ، آموخته هاي قبلي آنها ، نيازها و محدوديت ها )

9) استفاده مطلوب از تكنولوژي هاي آموزشي و بكارگيري روش هاي مختلف تدريس ( گردش علمي ، بازديدها ، مباحثه ، طرح سؤال و ... )

10) توجه و استفاده از قابليت ها و محاسن كارهاي گروهي

11) فرصت دهي براي ابراز وجود و ارائه آثار هنري در كلاس و ...

12) ارتباط آموزشي و تجربي با والدين ( تجارب هنري والدين در كلاس درس هنر استفاده شود و از سوي ديگر نكات لازم آموزشي به والدين منتقل گردد )

13) درك و دانش هنري در رشته ها و زمينه هاي مختلف

14) توجه به اصول برنامه درسي هنر ( انعطاف پذيري ،كودك محوري ، پرورش خلاقيت ، تلفيق رشته هاي هنري ، يادگيري مشاركتي )

اصول برنامه ريزي درسي هنر در دوره ابتدايي

1- استقلال جايگاه درس هنر در برنامه هفتگي ( پايه هاي اول و دوم = 2ساعت در هفته و پايه هاي سوم تا ششم = 5/1 ساعت در هفته )

2- جامعيت محتوايي ( نقاشي ، كاردستي ، تربيت شنوايي ، قصه و نمايش )

3- انعطاف پذيري ( اجراي همه فعاليت هاي بند دو اجباري نيست و معلم به فراخور علاقه و استعداد شاگردان و درعين حال حفظ اصول و كاربردهاي تربيت هنري ، طرح درس خود را براي هر جلسه انجام مي دهد.

4- كودك محوري ( آزادي و حق انتخاب توسط كودك تجربه شود ، نمايش آثار هنري در كلاس و مدرسه و منطقه و ... )

5- پرورش خلاقيت ( توليد يك ايده و يا محصول نو )

6- تلفيق رشته هاي هنري : مثلا معلم قصه اي را مي گويد و دانش آموزان درباره پايان قصه با هدايت معلم نظر مي دهند و بعد به جاي قهرمان قصه حرف مي زنند و تقليد صدا و حركات مي كنند و سپس جذاب ترين بخش قصه را نقاشي مي كنند و كاردستي مي سازند .

7- يادگيري مشاركتي : ابتدا انفرادي فعاليت مي كنند . كم كم فضا براي همكاري ، همفكري ، ايده گيري و گفتگو و مشاركت ايجاد مي شود . دانش آموزان ازهم يادميگيرند ، باهم يادمي گيرند و به هم كمك مي كنند تا ياد بگيرند .

8- پويايي و استمرار برنامه : در نظر گرفتن تحولات ، نوآوري ها و فن آوري هاي جديد در توليد محصولات هنري .