هجرت به معنای خروج از سرزمینی به سرزمینی دیگر است. در اصطلاح دینی هجرت به کوچ کردن از زادگاه و زیستگاه به جایی دیگر برای نجات دین و ایمان خود است. هجرت از آموزه‌های اسلام شمرده می‌شود و قرآن آثار دنیوی و اخروی فراوانی بر آن وعده داده است. فقیهان گفته‌اند کسی که در سرزمین کفر قادر بر انجام وظایف دینی خود نیست در صورت توانایی باید مهاجرت کند. گفته شده با هجرت می‌توان به محیطی رفت که مناسب برای اقامه شعائر دینی و اظهار تعالیم اسلام باشد. هجرت یکی از راه‌های گسترش اسلام در کشورهای غیراسلامی شمرده می‌شود. این نوع هجرت وسیله‌ای برای تبلیغ فرهنگ اسلامی و گسترش اسلام در کشورهای غیراسلامی است.

هجرت برای حفظ دین و جان خود، هجرت برای آموختن علم و دانش، هجرت برای تقویت و نشر دین و هجرت برای فرار از ظالم و گناه از انواع و اهداف هجرت دانسته شده است. قرآن مهاجران را به گشایش‌های مادی فراوان در همین دنیا و نیز اجر معنوی بزرگ در آخرت بشارت داده است. در قرآن آمده که اگر کسی که در راه خدا هجرت کند نقاط امن فراوان گسترده‌ای در زمین می‌یابد. هجرت مسلمانان به حبشه و هجرت پیامبر(ص) همراه مسلمانان به یثرب از مهمترین هجرت‌های اسلام شناخته می‌شود.

مهاجرت به کشورهای غیر اسلامی را اگر مانع از انجام مسئولیت‌های شرعی خود و خانواده نشود و از فساد و کفر در امان باشند جایز دانسته‌اند. تأثیرپذیری از فرهنگ و آداب غیراسلامی، تخریب مبانی اعتقادی، در معرض خطر بودن معنویت و فرهنگ دینی، آسیب‌های اجتماعی مانند بحران هویتی، بحران خانوادگی، از بین رفتن قبح و زشتی گناهان، از آسیب‌های مهاجرت به کشورهای غیراسلامی شمرده می‌شود.

تعریف و جایگاه

هجرت به معنای خروج از سرزمینی به سرزمینی دیگر،[۱] جدایی، دوری و از جایی به جایی رفتن است.[۲] در اصطلاح دینی هجرت به معنای کوچ کردن و رفتن از وطن و محل زندگی خود به جایی دیگر برای نجات دین و ایمان خود است.[۳] هجرت از آموزه‌های اسلام شمرده می‌شود[۴] که در راستای تعالی انسان تشریع شده و قرآن پاداش فراوانی بر آن وعده داده است.[۵] مقصود از مهاجرت در اسلام نجات ایمان و حفظ دین و انجام وظایف الهی است.[۶] هجرت به‌عنوان یک راه‌حل برای نجات از تنگنای فکری، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی شناخته می‌شود.[۷] گفته شده با هجرت می‌توان به محیطی رفت که مناسب برای اقامه شعائر دینی و اظهار تعالیم اسلام است.[۸] هجرت را راه‌حلی برای مؤمنان دانسته‌اند که از تسلیم در برابر فشار و خفقان دوری کنند.[۹]

هجرت یکی از راه‌های گسترش اسلام در کشورهای غیراسلامی شمرده می‌شود.[۱۰] این نوع هجرت وسیله‌ای برای تبلیغ فرهنگ اسلامی و گسترش اسلام در کشورهای غیراسلامی است که با هدف دینی صورت می‌گیرد.[۱۱] حکم هجرت را نه فقط در زمان صدر اسلام که در هر زمانی پابرجا بیان داشته‌اند.[۱۲] برخی هجرت را به معنای حرکت به سمت جامعه متعالی دانسته‌اند.[۱۳] ترس از مرگ، دل‌بستگی به دنیا، راحت‌طلبی، فقدان هزینه زندگی، غربت و وسوسه‌های شیطانی از موانع هجرت دانسته شده است.[۱۴]

سوره نساء، آیه ۱۰۰::

و هر کس در راه خدا (از وطن خویش) هجرت کند در زمین برای آسایش و گشایش امورش جایگاه بسیار خواهد یافت، و هر گاه کسی از خانه خویش برای هجرت به سوی خدا و رسول بیرون آید و در سفر، مرگ وی فرا رسد اجر و ثواب چنین کسی بر خداست و خدا پیوسته آمرزنده و مهربان است.

برخی از هجرت تفسیری عرفانی داشته‌اند و پیش از رفتن از یک سرزمینی به جایی دیگر، آن را هجرت از ظلمت به نور و از کفر به ایمان و از گناه به اطاعت خدا دانسته‌اند.[۱۵] مطابق این نظر کسانی که جسمشان هجرت کرده اما در درون خود هجرتی نکرده‌اند در صف مهاجران نیستند.[۱۶] از این جهت هجرت از نظر اسلام تنها هجرت مکانی نیست، بلکه باید پیش از این هجرت هجرتی از درون آغاز شود.[۱۷] گفته شده مهاجرت مورد نظر قرآن نیز انتقال جسم و روح با هم است.[۱۸]

دلایل و اهداف هجرت

در قرآن مسلمانانی که در بند مشرکین و محاصره کفار قرار داشتند، و به واسطه فشارهای آنها توان انجام رسالت‌های دینی خود را نداشتند، با بشارتِ وسعت و آسایش به هجرت تشویق شدند.[۱۹] طبق آیات قرآن اگر کسی به خاطر عواملی در محیط نتوانست به وظیفه دینی خود عمل کند باید به محیط و منطقه امن دیگری هجرت کند؛ زیرا اسلام وابسته به محیط و مکان معینی نیست.[۲۰] گفته شده هنگامی که حیات معنوی و اهداف مقدس به خطر بیافتد می‌بایست مهاجرت کرد.[۲۱] برخی گفته‌اند اگر کسی قدرت مقابله با ظالم را ندارد، نباید سلطهٔ او را بپذیرد، بلکه باید هجرت کند.[۲۲] علاقه‌های افراطی به محیط تولد و زادگاه و دیگر علائق مختلف از نظر اسلام نمی‌تواند مانع از هجرت مسلمان باشد.[۲۳] هجرت برای حفظ دین و جان خود، هجرت برای آموختن علم و دانش، هجرت برای تقویت و نشر دین و هجرت برای فرار از ظالم و گناه از انواع و اهداف هجرت دانسته شده است.[۲۴]

ارزش هجرت

قرآن در آیات متعددی [یادداشت ۱] دستور به هجرت داده و دربارهٔ آثار آن در دنیا و آخرت سخن گفته است.[۲۵] جایگاه دنیوی و پاداش اخروی، امنیت گسترده و آمرزش گناهان، بهشت جاودان، رحمت خدا و روزی شایسته و بالاترین درجه نزد خداوند و رستگاری ابدی از پاداش مهاجرت در قرآن دانسته شده است.[۲۶] قرآن مهاجران را به گشایش‌های مادی فراوان در همین دنیا و نیز اجر معنوی بزرگ در آخرت بشارت داده است.[۲۷] قرآن می‌گوید کسی که در راه خدا هجرت کند نقاط امن فراوان گسترده‌ای در زمین می‌یابد.[۲۸] قرآن هجرت را مایه پیدایش آزادی و آسایش می‌داند.[۲۹]

قرآن در آیاتی هجرت را همراه با ایمان و جهاد ذکر می‌کند و هجرت را همسنگ جهاد بیان می‌کند.[۳۰] بر اساس قرآن مهاجران چه بتوانند خود را به مقصد برسانند و از آزادی در انجام وظائف بهره گیرند، و چه نتوانند و جان خود را در این راه از دست بدهند، پاداش آنها نزد خداوند محفوظ است.[۳۱] پیامبر(ص) در روایتی گفته است کسی که برای حفظ آئین خود از سرزمینی به سرزمین دیگر، حتی به اندازه یک وجب، مهاجرت کند مستحق بهشت است و یار و همنشین محمد(ص) و ابراهیم(ع) خواهد بود.[۳۲]

تعرب پس از هجرت (هجرت به سرزمین کفر)

در احادیث اسلامی مسئله‌ای به نام «تَعَرُّب بعد الهجره» وارد شده است و یک مقصود از آن این است که افراد پس از مهاجرت به سرزمین اسلامی دیگر نباید سرزمین اسلامی را ترک گویند و به سرزمین شرک که خطر نابودی ایمان را دارد، بازگردند.[۳۳] تَعَرّب به عملی نیز گفته می‌شود که انسان پس از مهاجرت به سرزمین کفر یا پس از مهاجرت به مناطق مسلمان‌نشینی که پر از فسق و فجور است، خود را در معرض دور شدن از دین قرار می‌دهد.[۳۴] با این نگاه، چنانچه مسلمانی بداند در فرض هجرت به یک مکان، دینش در خطر می‌افتد، از این نظر که مجال کسب معرفت دینی برایش فراهم نیست یا فرصت و زمینه وقوع در انحراف مهیاست، به مقتضای این قاعده، عزیمت به چنین مکانی بر او جایز نیست.[۳۵]

گفته شده هر مهاجرتی به سرزمین کفر، تعرّب پس از هجرت نیست؛ گاهی مهاجرت به کشورهای غیر اسلامی ضروری دانسته شده است.[۳۶] تقویتِ هویتِ اسلامیِ اقلیت‌های مسلمان و اعطای کمک‌های مالی به آنها، مشارکت در گفت‌وگوی سازنده با پیروان و عالمان سایر ادیان الهی، ساخت مساجد، ایجاد مراکز خیریه و استفاده از فرصت جهانی شدن در کشورهای غربی در جهت مصالح اسلام و… همه سبب می‌شود تا هجرت بر کسانی که توان انجام چنین کارهایی را دارند، واجب شود.[۳۷]

سوره نحل، آیه ۴۱:
و كسانى كه پس از ستمديدگى، در راه خدا هجرت كرده‌اند، در اين دنيا جاى نيكويى به آنان مى‌دهيم، و اگر بدانند، قطعاً پاداش آخرت بزرگتر خواهد بود.

آسیب‌های مهاجرت

به آسیب‌های مهاجرت به کشورهای غیر اسلامی نیز تَعرّب پس از هجرت و برگشت به جاهلیت می‌گویند که به معنای فاصله‌گرفتن مهاجران از فرهنگی دینی است که شامل آسیب‌های اعتقادی، سیاسی و اجتماعی می‌شود.[۳۸] اگر در هجرت بازگشت به شرک و فساد رخ دهد تعرب بعد از هجرت گفته می‌شود.[۳۹]

تأثیرپذیری از فرهنگ و آداب غیراسلامی،[۴۰] تخریب مبانی اعتقادی، در معرض خطر بودن معنویت و فرهنگ دینی، تغییر تفکر نسبت به معارف دینی به سبب قرارگرفتن در فضای مادی‌گری، آسیب‌های اجتماعی مانند بحران هویتی، بحران خانوادگی، غفلت از تربیت فرزند، دور شدن از فرهنگ جامعه اسلامی، از بین رفتن قبح و زشتی گناهان، از آسیب‌های مهاجرت به کشورهای غیراسلامی شمرده می‌شود.[۴۱] مراجع تقلید مهاجرت به کشورهای غیر اسلامی را اگر مانع از انجام مسئولیت‌های شرعی خود و خانواده نشود و از فساد و کفر در امان باشند را جایز می‌دانند.[۴۲]

وجوب هجرت

هجرت در شرایط خاص واجب دانسته شده است.[۴۳] فقیهان گفته‌اند کسی که در سرزمین کفر قادر بر انجام وظایف دینی خود نیست در صورت قدرت باید مهاجرت کند.[۴۴] شیخ طوسی بر لزوم هجرت از کشور غیراسلامی برای کسانی که توانایی مهاجرت از این کشورها را داشته در شرایطی که اِظهار دین اسلام بین مردم آن کشور بر آنها ممکن نباشد تأکید می‌کند.[۴۵] او تأکید می‌کند کسانی که قادر به اظهار دینشان در این کشورها هستند یا توانایی مهاجرت را به دلایل مختلف ندارند این لزوم مهاجرت منتفی است.[۴۶] گفته شده در هر مکان و زمان که حفظ دین انسان متوقف باشد بر مهاجرت، لازم است انسان به جایی که دینش محفوظ است مهاجرت کند.[۴۷] مهاجرت برای نجات ایمان خود و حفظ فرایض مذهبی را از احکام الهی دانسته‌اند.[۴۸] فقیهان شیعه گفته‌اند هجرت دستوری است که همچنان باقی است و چنین نیست که مخصوص صدر اسلام باشد.[۴۹]

اسلامی بودن یا نبودن کشور محل اقامت و مقصد مهاجرت و مسلمان بودن یا نبودن فرد مهاجر از موضوعات فقهی دانسته شده است.[۵۰] در حقوق بین‌الملل به ویژه در پرتو آموزه‌های نظام بین‌المللی حقوق بشر مهاجرت به عنوان یک حق بشری محسوب شده است.[۵۱]

در جایی که آزادی دینی انسان سلب شود و نیز قادر به شناخت معارف دینی نباشد هجرت از آنجا ضروری دانسته شده است.[۵۲] گفته شده هرجا که امکان زیست دیندارانه و حفظ هویت‌های اسلامی در آن میسر بود اقامت در آنجا جایز است.[۵۳] مرتضی مطهری معتقد است از نظر اسلام عذر جبر محیط به هیچ وجه قابل نیست و اگر محیط فاسد بود و احساس شود که در این محیط، ایمان خود و خانواده از بین می‌رود، باید از محله، شهر یا کشور هجرت کرد.[۵۴]

هجرت‌‌های صدر اسلام

اولین هجرت مسلمانان مهاجرت عده‌ای از پیروان پیامبر(ص) به سرپرستی جعفر بن ابی‌طالب از مکه به حبشه است که در اثر آزار و شکنجه قریش و به دستور پیامبر(ص) در سال پنجم بعثت رخ داد.[۵۵] هجرت دوم مسلمانان هجرت عمومی و همگانی پیامبر(ص) و مسلمانان از مکه به یثرب بود‏.[۵۶] هجرت پیامبر(ص) از مکه به یثرب در تاریخ اسلام اهمیتی ویژه دارد و به عنوان مبدأ تاریخ اسلام شناخته می‌شود.[۵۷] انگیزه هجرت پیامبر(ص)، حفظ جان خود و به وجود آمدن محیطی آزاد برای تبلیغ اسلام بود؛ زیرا محیط پر خفقان مکه به پیامبر(ص) اجازه نمی‌داد که رسالت الهی خود را تبلیغ کند.[۵۸] هجرت از مکه به مدینه را با لزوم شکل‌گیری هویت و اجتماع اسلامی ملازم دانسته‌اند.[۵۹] هجرت گروهی از مسلمانان به مدینه بعد از صلح حدیبیه از دیگر هجرت های صدر اسلام به شمار می‌رود.[۶۰]

کتاب «هجرت و مهاجرت در فقه اهل‌بیت» اثر حسینی ترکستانی.

هجرت‌های اولیه در صدر اسلام را از عوامل اصلی در پیروزی اسلام در برابر دشمنان دانسته‌اند.[۶۱] مقام مهاجران اولیه در اسلام مقام با ارزشی دانسته شده و هم پیامبر(ص) و هم مسلمانان بعد، همگی برای آنها احترام زیادی قائل بودند.[۶۲]

مهاجران نمونه

هجرت امام علی(ع) به کوفه، هجرت امام رضا(ع) برای نشر اسلام به مرو، هجرت حضرت ابراهیم(ع) از بابِل به فلسطین،[۶۳] و هجرت حضرت موسی(ع)،[۶۴] حضرت لوط، حضرت صالح، حضرت شعیب و اصحاب کهف از نمونه‌های هجرت پیشوایان دین شمرده می‌شود.[۶۵]