معامله فضولی به معامله‌ای گفته می‌شود که در آن شخصی بدون داشتن نمایندگی از مالک، مالی را به فروش می‌رساند یا معامله‌ای بر روی آن انجام می‌دهد [1، 2]. به عبارت دیگر، شخصی بدون اجازه مالک یا نمایندگی قانونی از او، اقدام به فروش یا معامله مال دیگری می‌کند. این نوع معامله در قانون مدنی ایران مورد توجه قرار گرفته و دارای احکام و آثار خاصی است [2، 3].

ارکان معامله فضولی:

• فضول: شخصی که بدون داشتن سمت قانونی، اقدام به انجام معامله می‌کند.

• اصیل: طرف مقابل معامله فضول (خریدار).

• غیر: مالک واقعی مال.

شرایط معامله فضولی:

• عدم نمایندگی:

  فضول باید بدون داشتن نمایندگی از مالک، اقدام به معامله کند.

• مال غیر:

  موضوع معامله باید مال متعلق به شخص دیگری باشد.

• قصد و رضا:

  اگرچه در معامله فضولی قصد ایجاد عقد وجود دارد، اما رضایت مالک اصلی شرط است.

آثار معامله فضولی:

• غیر نافذ بودن:

  معامله فضولی در ابتدا غیرنافذ است، به این معنی که تا زمانی که مالک آن را اجازه یا رد نکند، معتبر نیست.

• رد یا تنفیذ:

  مالک می‌تواند معامله فضولی را رد یا تنفیذ کند.

• اثر رد:

  با رد مالک، معامله باطل می‌شود و هر یک از عوضین باید به صاحب اصلی آن بازگردانده شود.

• اثر تنفیذ:

  اگر مالک معامله را تنفیذ کند (اجازه دهد)، معامله صحیح و نافذ می‌شود و آثار آن از زمان انعقاد معامله جاری می‌شود [11، 12].

• خسارات:

  اگر خریدار با علم به فضولی بودن معامله اقدام به خرید کند، در صورت رد معامله فقط می‌تواند ثمن را از فضول پس بگیرد، اما اگر با حسن نیت و بدون اطلاع از فضولی بودن معامله خریده باشد، می‌تواند برای ثمن و خسارات وارده به فضول مراجعه کند.

مجازات معامله فضولی:

• انتقال مال غیر: اگر معامله فضولی با علم به اینکه مال متعلق به دیگری است و به قصد اضرار به مالک انجام شود، ممکن است مشمول عنوان مجرمانه «انتقال مال غیر» شده و مجازات کلاهبرداری داشته باشد.

نکات مهم:

• معامله فضولی باطل نیست، اما تا زمانی که مالک آن را اجازه ندهد، غیرنافذ است.

• اظهارنامه معامله فضولی می‌تواند برای اعلام رد یا تنفیذ معامله به طرفین معامله ارسال شود.

• قانون مدنی ایران در مواد 247 تا 249 به موضوع معامله فضولی پرداخته است.