راه‌های بازگشت ایران به برجام
برای بررسی راه‌های بازگشت ایران به برجام در وضعیت فعلی و سختی‌های آن، ابتدا باید به وضعیت کنونی برجام و دلایل خروج آمریکا از آن بپردازیم.
**وضعیت کنونی برجام:**
* **خروج آمریکا از برجام:** در سال ۲۰۱۸، دولت آمریکا به صورت یکجانبه از برجام خارج شد و تحریم‌های شدیدی را علیه ایران بازگرداند. این اقدام، به شدت به اقتصاد ایران آسیب رساند و اجرای تعهدات ایران در برجام را با چالش مواجه کرد.
* **کاهش تعهدات ایران:** در پاسخ به خروج آمریکا و عدم توانایی کشورهای اروپایی در جبران آثار تحریم‌ها، ایران نیز به تدریج برخی از تعهدات خود در برجام را کاهش داد. این اقدامات شامل افزایش غنی‌سازی اورانیوم، افزایش ذخایر اورانیوم غنی‌شده و کاهش همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بوده است.
* **بن‌بست در مذاکرات:** پس از روی کار آمدن دولت بایدن، مذاکراتی برای احیای برجام آغاز شد، اما این مذاکرات تاکنون به نتیجه نرسیده و در بن‌بست قرار گرفته است. اختلافات اصلی بر سر برداشتن تحریم‌ها، تضمین‌های آمریکا برای عدم خروج مجدد و راستی‌آزمایی اقدامات ایران است.
**راه‌های بازگشت به برجام:**
با توجه به وضعیت فعلی، چندین سناریو برای بازگشت به برجام متصور است که هر یک دارای پیچیدگی‌ها و سختی‌های خاص خود هستند:
1. **احیای برجام به صورت کامل (بازگشت به نقطه آغازین):**
* **مفهوم:** در این سناریو، آمریکا تمامی تحریم‌های اعمال شده پس از خروج از برجام را لغو می‌کند و ایران نیز به تمامی تعهدات برجامی خود بازمی‌گردد.
* **سختی‌ها:**
* **تضمین‌های آمریکا:** ایران خواستار تضمین‌هایی است که دولت‌های آینده آمریکا از برجام خارج نخواهند شد، اما از نظر حقوقی، دولت فعلی آمریکا نمی‌تواند چنین تضمینی به دولت‌های بعدی بدهد.
* **راستی‌آزمایی:** آمریکا خواستار راستی‌آزمایی کامل و سریع اقدامات ایران برای بازگشت به تعهداتش است.
* **زمان‌بر بودن:** روند لغو تحریم‌ها و بازگشت به تعهدات هسته‌ای، به زمان و هماهنگی زیادی نیاز دارد.
2. **توافق موقت یا گام به گام:**
* **مفهوم:** در این سناریو، طرفین به جای بازگشت کامل به برجام، توافقی موقت یا گام به گام انجام می‌دهند که طی آن، ایران در ازای لغو بخشی از تحریم‌ها، برخی از تعهدات هسته‌ای خود را کاهش می‌دهد.
* **سختی‌ها:**
* **اعتماد متقابل:** فقدان اعتماد بین طرفین، اجرای چنین توافقی را دشوار می‌سازد.
* **پیچیدگی:** طراحی و اجرای یک توافق گام به گام که برای هر دو طرف رضایت‌بخش باشد، بسیار پیچیده است.
* **انتقادات داخلی:** هرگونه توافق موقت ممکن است با انتقاداتی از سوی جریان‌های داخلی در هر دو کشور مواجه شود.
3. **توافق جدید (برجام پلاس):**
* **مفهوم:** این سناریو شامل مذاکره برای یک توافق جدید است که علاوه بر موضوع هسته‌ای، به مسائل دیگری مانند برنامه موشکی ایران و نقش منطقه‌ای آن نیز بپردازد.
* **سختی‌ها:**
* **افزایش دامنه مذاکرات:** گسترش دامنه مذاکرات به موضوعات حساس دیگر، رسیدن به توافق را بسیار دشوارتر و زمان‌برتر می‌کند.
* **مخالفت ایران:** ایران همواره تأکید کرده است که برنامه موشکی و نقش منطقه‌ای آن قابل مذاکره نیست.
* **اجماع بین‌المللی:** برای چنین توافقی، نیاز به اجماع و حمایت گسترده‌تر بین‌المللی است که در حال حاضر وجود ندارد.
**سختی‌های عمومی بازگشت به برجام:**
* **فقدان اعتماد متقابل:** مهمترین چالش، فقدان اعتماد عمیق بین ایران و آمریکا است که پس از خروج آمریکا از برجام تشدید شده است.
* **شرایط داخلی در آمریکا و ایران:** تغییر دولت‌ها و وجود جریان‌های مخالف در هر دو کشور، می‌تواند بر مسیر مذاکرات و تصمیم‌گیری‌ها تأثیرگذار باشد.
* **تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی:** درگیری‌های منطقه‌ای و تحولات ژئوپلیتیکی، می‌توانند بر اولویت‌ها و مواضع طرفین تأثیر بگذارند.
* **پیچیدگی‌های فنی و حقوقی:** فرآیند بازگشت به برجام شامل لغو تحریم‌ها، راستی‌آزمایی هسته‌ای و مسائل حقوقی پیچیده‌ای است.
* **اختلاف بر سر تفسیر متن برجام:** حتی در صورت بازگشت به برجام، ممکن است اختلافات بر سر تفسیر برخی بندها ادامه یابد.
به طور کلی، بازگشت به برجام در وضعیت فعلی مسیری پر از چالش و پیچیدگی است و نیازمند اراده سیاسی قوی، انعطاف‌پذیری و اعتماد سازی از سوی تمامی طرفین است.
برای توضیح بیشتر در مورد راه‌هایی که می‌تواند به بازگشت ایران به برجام کمک کند، می‌توانیم روی جنبه‌های "خوب" و "سازنده" هر سناریو تمرکز کنیم و ببینیم چگونه می‌توان بر چالش‌ها غلبه کرد. به جای اینکه فقط به سختی‌ها اشاره کنیم، به پتانسیل‌ها و راهکارهای ممکن می‌پردازیم.
### ۱. احیای کامل برجام (بازگشت به نقطه آغازین)
این سناریو در ظاهر ساده‌ترین راه است، زیرا برجام یک توافق از پیش موجود است.
**جنبه‌های "خوب" و راهکارهای ممکن:**
* **مزایای صریح و روشن:**
* **لغو کامل تحریم‌ها:** این مهمترین مزیت برای ایران است که می‌تواند به بهبود قابل توجه وضعیت اقتصادی کشور و افزایش مبادلات تجاری و سرمایه‌گذاری خارجی منجر شود.
* **پایبندی مجدد ایران به تعهدات:** بازگشت ایران به محدودیت‌های برجامی، نگرانی‌های بین‌المللی را کاهش داده و می‌تواند زمینه را برای همکاری‌های بیشتر فراهم کند.
* **ثبات منطقه‌ای:** احیای برجام می‌تواند به کاهش تنش‌ها در منطقه و ایجاد فضای دیپلماتیک سازنده‌تر کمک کند.
* **چگونگی غلبه بر چالش‌ها:**
* **تضمین‌های آمریکا:**
* **تعهدات سیاسی:** اگرچه آمریکا نمی‌تواند تضمین حقوقی برای دولت‌های آینده بدهد، اما دولت کنونی می‌تواند با تعهدات سیاسی قوی و بیانیه‌های رسمی، پیام روشنی را ارسال کند. این می‌تواند شامل یک قطعنامه حمایتی در کنگره (البته دشوار است) یا بیانیه‌های مشترک با متحدان اروپایی باشد.
* **سازوکارهای جبرانی:** می‌توان به جای تضمین، به دنبال سازوکارهایی بود که در صورت خروج مجدد، ایران متحمل ضرر کمتری شود. مثلاً، تعریف دوره‌های زمانی برای بازگشت به تحریم‌ها یا ایجاد صندوق‌های حمایتی توسط کشورهای اروپایی و شرکای دیگر.
* **راستی‌آزمایی و زمان‌بندی:**
* **مسیر مشخص:** می‌توان یک نقشه راه و جدول زمانی دقیق برای بازگشت دو طرف به تعهداتشان تدوین کرد. این شامل گام‌های متقابل و همزمان است که اعتماد تدریجی را ایجاد می‌کند.
* **نقش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی:** آژانس می‌تواند نقش کلیدی در راستی‌آزمایی اقدامات هسته‌ای ایران ایفا کند و گزارش‌های شفافی ارائه دهد که به افزایش اعتماد کمک می‌کند.
### ۲. توافق موقت یا گام به گام
این راه حل می‌تواند به عنوان یک پُل برای رسیدن به احیای کامل برجام عمل کند و در کوتاه‌مدت نتایج ملموسی را فراهم آورد.
**جنبه‌های "خوب" و راهکارهای ممکن:**
* **ایجاد اعتماد تدریجی:**
* **کاهش تنش‌های فوری:** این نوع توافق می‌تواند به سرعت از تشدید تنش‌ها جلوگیری کند و فضایی برای دیپلماسی بیشتر فراهم آورد.
* **محک زدن اراده طرفین:** با انجام گام‌های کوچک و متقابل، هر دو طرف می‌توانند اراده و قابلیت پایبندی دیگری را بسنجند و اعتماد متقابل را به آرامی بنا نهند.
* **نتایج ملموس برای مردم:** لغو حتی بخشی از تحریم‌ها (مثلاً فروش نفت بیشتر) می‌تواند اثرات مثبتی بر زندگی مردم ایران داشته باشد و حمایت عمومی را جلب کند.
* **چگونگی غلبه بر چالش‌ها:**
* **طراحی توافق:**
* **وضوح و شفافیت:** گام‌ها باید به طور واضح تعریف شوند تا جای ابهام و سوءتفاهم باقی نماند. هر گام باید به طور مشخص به گام بعدی مرتبط باشد.
* **توازن در امتیازات:** هر گام باید شامل امتیازات متقابلی برای هر دو طرف باشد تا حس برابری و عدالت حفظ شود.
* **مدیریت انتقادات داخلی:**
* **شفافیت در دیپلماسی:** اطلاع‌رسانی منظم و شفاف به مردم و گروه‌های داخلی در مورد اهداف و پیشرفت مذاکرات می‌تواند به مدیریت انتظارات و کاهش مخالفت‌ها کمک کند.
* **تأکید بر منافع ملی:** رهبران سیاسی می‌توانند با تأکید بر منافع ملی (اقتصادی، امنیتی، و ثبات) که از این توافق حاصل می‌شود، حمایت داخلی را جلب کنند.
### ۳. توافق جدید (برجام پلاس)
اگرچه این سناریو پیچیدگی‌های بیشتری دارد، اما می‌تواند در بلندمدت به یک توافق جامع‌تر و پایدارتر منجر شود.
**جنبه‌های "خوب" و راهکارهای ممکن:**
* **پرداختن به نگرانی‌های عمیق‌تر:**
* **جامعیت بیشتر:** این توافق می‌تواند به نگرانی‌های هر دو طرف در مورد مسائل هسته‌ای، موشکی و منطقه‌ای به طور همزمان بپردازد و یک راه‌حل پایدارتر ایجاد کند.
* **پشتیبانی بین‌المللی گسترده‌تر:** اگر این توافق بتواند به نگرانی‌های کشورهای منطقه و دیگر قدرت‌های جهانی پاسخ دهد، ممکن است از حمایت بین‌المللی گسترده‌تری برخوردار شود.
* **چگونگی غلبه بر چالش‌ها:**
* **تفکیک موضوعات:**
* **گام‌های موازی:** می‌توان مذاکرات را به گونه‌ای پیش برد که مسائل هسته‌ای در اولویت اول باشند و سپس به تدریج به مسائل موشکی و منطقه‌ای (به شرط پیشرفت در هسته‌ای) پرداخت. یا اینکه مذاکرات در مسیرهای موازی و مستقل اما مرتبط با هم پیش بروند.
* **کانال‌های دیپلماتیک متعدد:** ایجاد کانال‌های دیپلماتیک جداگانه برای هر موضوع با مشارکت بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی ذی‌نفع می‌تواند کمک کننده باشد.
* **تغییر رویکرد ایران:**
* **دیدگاه‌های جدید:** ممکن است نیاز باشد ایران با دیدگاهی جدید و با توجه به منافع بلندمدت خود، به مذاکره در مورد برخی از این مسائل (مانند موشکی) بپردازد، البته با حفظ خطوط قرمز امنیتی. این می‌تواند شامل شفافیت بیشتر یا محدودیت‌های داوطلبانه باشد.
* **تشویق‌های متقابل:** در ازای پرداختن به این نگرانی‌ها، طرف مقابل نیز باید امتیازات قابل توجهی (مانند عادی‌سازی روابط تجاری، رفع تحریم‌های غیرهسته‌ای یا حتی همکاری‌های امنیتی) ارائه دهد.
**نکات کلی برای تسهیل بازگشت به برجام:**
* **دیپلماسی فعال و مستمر:** حفظ کانال‌های ارتباطی باز و مستمر بین طرفین، حتی در شرایط سخت، حیاتی است.
* **نقش میانجی‌ها:** کشورهای دوست یا سازمان‌های بین‌المللی می‌توانند نقش میانجیگری را ایفا کنند و به کاهش سوءتفاهم‌ها و یافتن راه‌حل‌های خلاقانه کمک کنند.
* **اولویت‌بندی منافع مشترک:** تمرکز بر منافع مشترک (مانند جلوگیری از اشاعه هسته‌ای و حفظ ثبات منطقه‌ای) می‌تواند انگیزه‌ای برای یافتن راه‌حل باشد.
* **پرهیز از اقدامات تحریک‌آمیز:** هرگونه اقدامی که تنش‌ها را تشدید کند، می‌تواند روند مذاکرات را به خطر بیندازد.
در نهایت، هیچ راه حل آسانی وجود ندارد و هر راهی با چالش‌های خاص خود روبرو است. اما با رویکردی سازنده، انعطاف‌پذیری و دیپلماسی فعال، می‌توان به تدریج به سمت احیای توافق یا رسیدن به توافقی جدید و پایدار حرکت کرد.
