کرامت انسانی به معنی بزرگواری و ارزش و حرمت داشتن همه انسان‌ها است. به گفته علامه طباطبائی، آیات مختلفی از قرآن مانند آیه ۷۰ سوره اسراء و ۱۳ سوره حجرات به کرامت انسان اشاره دارد. امام علی(ع) نیز در نامه به مالک اشتر، بر‎ ‏احترام و حفظ حرمت غیرمسلمانان تأکید نموده است.

مفسران در ذاتی یا اکتسابی بودن کرامت انسان اختلاف نظر دارند؛ برخی مانند علامه طباطبائی و سید محمدحسین فضل‌الله قائل به کرامت ذاتی همه انسان‌ها هستند. در مقابل، مفسرانی همچون شیخ طوسی و زمخشری قائل به کرامت اکتسابی هستند که شامل قابلیت‌های بالقوه انسان، مانند تقوا، ایمان و کارهای خوب او می‌شود.

در قانون اساسی ایران و بسیاری از کنوانسیون‌های بین‌المللی مانند اعلامیه حقوق بشر به موضوع کرامت انسانی اشاره شده است.

مفهوم‌شناسی

کرامت انسانی، به معنی حرمت انسان است که در همه انسان‌ها وجود دارد.[۱] امانوئل کانت، فیلسوف آلمانی، در نظریه خود به نام «خودمختاریِ اخلاقی» معتقد است کرامت انسانی، آن نوع حرمت و ارزشی است که کلیه افراد به لحاظ استقلال ذاتی و توانایی اخلاقی که دارند، به صورت یکسان از آن برخوردارند.[۲] کرامت در لغت به معنای بزرگواری،[۳] بزرگی کردن،[۴] سخاوت، شرافت و دوری از پستی و فرومایگی آمده‌است.[۵] ایت الله جوادی املی از مفسران بزرگ شیعی براین باور است که واژه کرامت از واژه های پربرکت عربی است که معادل فارسی ندارد و در فارسی باید چند کلمه با هم جمع و کنار هم گذاشته شود تا گویایِ معنای کرامت باشد.[۶] وی هم چنان تاکید دارد که كريم غير از كبير و عظيم است و كريم معنايى دارد كه شايد در فارسى معادل بسيط نداشته باشد.[۷] درباره کرامت انسانی، با وجود اهمیت آن در قوانین و کنوانسیون‌های بین‌المللی، در هیچیک از این قوانین تعریفی ارائه نشده است.[۸]

جایگاه و اهمیت

آیه کرامت:

«وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ وَ حَمَلْنَاهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّیِّبَاتِ وَ فَضَّلْنَاهُمْ عَلَی کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلًا»

(به راستی فرزندان آدم را گرامی داشتیم، و آنان را در خشکی و دریا [بر مرکب‌هایی که در اختیارشان گذاشتیم] سوار کردیم، و به آنان از نعمت‌های پاکیزه روزی بخشیدیم، و آنان را بر بسیاری از آفریده‌های خود برتری کامل دادیم).[۹]

آیه ۷۰ سوره اسراء به صراحت به موضوع کرامت انسان اشاره دارد.[۱۰] به گفته علامه طباطبائی، مفسر شیعه، در آیات مختلفی مانند آیه ۳۰ سوره بقره[۱۱] و ۱۳ سوره حجرات[۱۲] نیز درباره کرامت انسان سخن گفته شده است. در آیه ۷۰ سوره اسراء، به گرامی داشتن انسان‌ها اشاره شده و جایگاه انسان در آفرینش و امتیازاتش بر دیگر موجودات ذکر شده است.[۱۳] به نظر محمدتقی جعفری، کرامت انسانی یکی از اصول بنیادین و ثابت برای حقوق انسان‌ها در طول تاریخ است.[۱۴] جوادی آملی، مفسر شیعه، هدف انبيا را به كرامت رساندن انسان‌ها و دور کردن آنها از پستی و لئامت می‌داند.[۱۵]

در روایاتی از معصومان نیز درباره حفظ کرامت انسانی و احترام به افراد جامعه توجه شده است؛[۱۶] از جمله برخاستن پیامبر(ص) به احترام تشییع جنازه یک یهودی. پیامبر اسلام در پاسخ به سؤال صحابه در این باره، تصریح کرد که هر گاه جنازه‌ای دیدید به‌احترام آن از جا برخیزید.‏[۱۷] امام علی(ع) نیز در نامه به مالک اشتر، بر‎ لزوم حفظ ‏احترام و حرمت غیرمسلمانان سفارش کرده است.[۱۸]

کرامت انسان در اصل دوم قانون اساسی ایران[۱۹] [یادداشت ۱]و بسیاری از کنوانسیون‌های بین‌المللی مورد اشاره قرار گرفت؛ از جمله در اعلامیه حقوق بشر (مصوب ۱۹۴۸ میلادی)، حقوق انسان و احترام به آن، فارغ از نژاد، رنگ، جنس، زبان، مذهب و... مورد تأکید قرار گرفته[۲۰] و در مقدمه اعلامیه اسلامی حقوق بشر (مصوب ۱۹۹۰ میلادی) نیز منشأ و مبدأ اعطای این کرامت، خداوند دانسته شده است.[۲۱]

جایگاه کرامت انسانی در فقه

پذیرش کرامت انسانی در استنباط برخی از احکام تأثیرگذار بوده است. به گفته محمدهادی معرفت، فقیه و قرآن‌پژوه، بسیاری از فتاوای فقهی با توجه مسئله کرامت انسان تبیین شده است؛ مانند شخصی که در کما است و پزشکان از او قطع امید کرده‌اند اما کرامت انسان اقتضا می‌کند او را نکشند.[۲۲] همچنین ناصر مکارم شیرازی، از مراجع تقلید شیعه، معتقد است که از کرامت انسان می‌توان به‌عنوان قاعده‌ای برای حل مسائل جدید فقهی استفاده کرد.[۲۳] یوسف صانعی، نیز با پذیرش کرامت ذاتی انسان‌ها، به برابری دیه و قصاص مسلمان و غیرمسلمان و همچنین حرمت غیبت غیرمسلمانان قائل شده است.[۲۴]

انواع کرامت انسانی

در میان عالمان مسلمان دو دیدگاه وجود دارد که بر اساس آن گروهی معتقد به کرامت ذاتی همه انسان‌ها هستند و گروه دیگر آن را کرامت اکتسابی می‌دانند که ناشی از عواملی مانند تقوا و ایمان است. علامه طباطبائی، سید محمدحسین فضل‌الله، فقیه شیعه، و ابن‌عاشور، مفسر اهل‌سنت، قائل به کرامت ذاتی انسان هستند و آن را موجودی برتر از سایر مخلوقات دانسته و مطلق بودنِ کرامت در آیه ۷۰ سوره اسراء را دلیل بر ادّعای خود می‌دانند.[۲۵] به نظر مفسران بر اساس این آیه، امتیاز و ویژگی انسان، عقل و اراده او است که اختصاص به انسان دارد و به وسیله آن خوب را از بد تشخیص داده و سبب برتری او بر دیگر موجودات می‌شود.[۲۶] از نظر علامه طباطبائی، این امتیازات شامل همه انسان‌ها (مسلمان و غیرمسلمان) می‌شود؛ زیرا در غیر این صورت خداوند باید در آیه به مؤمنان اشاره می‌کرد نه همه انسان‌ها.[۲۷]

گفته شده از برخی آیات قرآن، کرامت ذاتی انسان استنباط می‌شود و این آیات به ویژگی‌هایی اشاره دارد که در همه انسان‌ها هست[۲۸] مانند آفرینش انسان[۲۹] و تناسب در خلقت او،[۳۰] داشتن روحی خدایی،[۳۱] در خدمت قرار دادن موجودات دیگر برای انسان،[۳۲] جانشین خدا بر زمین[۳۳] و فراهم آوردن اسباب هدایت انسان با فرستادن پیامبران.[۳۴]

مفسران دیگری مانند شیخ طوسی، فقیه و مفسر شیعه، و زمخشری، مفسر اهل‌سنت، قائل به کرامت اکتسابی‌اند و قابلیت‌های بالقوه انسان از جمله تقوا و ایمان را دلیل بر کرامت و برتری او می‌دانند[۳۵] و بر آنند که ممکن است انسان با انجام اعمال ناشایست برتری خود را از دست بدهد.[۳۶] محمدتقی جعفری، فیلسوف شیعه معاصر، این نوع کرامت برای انسان را اختیاری دانسته و «کرامت ارزشی» می‌نامد.[۳۷] به نظر علامه جعفری، ارزش نهایی انسان به کرامت اکتسابی است.[۳۸] عبدالله جوادی آملی و محمدتقی مصباح یزدی، فیلسوف شیعه، نیز کرامت انسان را از نوع اکتسابی می‌دانند.[۳۹]

تک‌نگاری

کتاب کرامت در قرآن، تألیف عبدالله جوادی آملی

درباره کرامت انسان کتاب‌هایی نوشته شده است؛ از جمله:

• کتاب کرامت در قرآن تألیف عبدالله جوادی آملی، در سال ۱۳۶۸ش توسط مرکز نشر فرهنگی رجاء چاپ شد.[۴۰] منشأ کرامت، موانع کرامت، کرامت در سخنان علی(ع)، تقوا و کرامت و مراتب آن دو، ابدیت و کرامت، انحصار کرامت در قرآن کریم، علم طریقی و اساس کرامت از مباحث این کتاب است.[۴۱] این کتاب در سال ۱۳۹۵ش به زبان انگلیسی ترجمه و منتشر شد.[۴۲]
• کتاب انسان‌شناسى نوشته محمدتقی مصباح یزدی، جلد سوم از مجموعه کتاب‌های معارف قرآن است که نویسنده آن به دسته‌بندی موضوعی آیات قرآن کریم می‌پردازد. وی در بخشی از کتاب به بررسی آیات مربوط به خلافت الهی و کرامت انسان می‌پردازد. این کتاب در سال ۱۳۸۶ش توسط انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی به چاپ رسید.[۴۳]
• کتاب اصول و مبانی کرامت انسان مجموعه مقالاتی است که در «همایش بین‌المللی امام خمینی و قلمرو دین» ارائه گردید و با دیگر مقالات درباره موضوع کرامت، در چهارده جلد توسط انتشارات چاپ و نشر عروج در سال ۱۳۸۶ش ‏به چاپ رسید.[۴۴]