نظریه انسان ۲۵۰ ساله
نظریه انسان ۲۵۰ ساله نظریه‌ای که با اتکا به یکپارچگی شیوه و سیره سیاسی و مبارزاتی امامان شیعه در دوران حکومت بنی‌امیه و بنی‌عباس، آنان را یک انسان ۲۵۰ ساله قلمداد می‌کند. این نظریه را آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، قبل از انقلاب اسلامی مطرح نموده و بر این باور است که زندگی سیاسی امامان شیعه علی‌رغم تفاوت‌های ظاهری، در مجموعْ حرکتی مستمر و طولانی است که ۲۵۰ سال ادامه پیدا کرده و همه آنان در راستای تحقق هدفی مشخص، یعنی رشد و تعالی انسانیت و ایجاد جامعۀ اسلامی، اما با شیوه‌های گوناگون در حال مبارزه با دشمنان زمانه خویش بوده‌اند.
بر اساس این نظریه، ۲۵۰ سال زندگی معصومان به چهار دوره تقسیم می‌شود: ۱. دوران صبر و سکوت ۲۵ ساله، ۲. دوره کوتاه حکومت ائمه، ۳. دوره بیست ساله فعالیت‌های مخفی و تشکیلاتی، و سرانجام ۴. دوره احیای مبانی فکری اسلام از آغاز امامت امام سجاد(ع).
تبیین نظریه
طبق نظریه انسان ۲۵۰ ساله، معصومان(ع) پس از رسول خدا(ص) به‌منزلۀ یک انسان واحد محسوب می‌شوند که از سال ۱۱ تا ۲۶۰ق، همواره در حال جهاد و مبارزه سیاسی پیوسته با ظلم و انحراف طاغوت‌های زمان بوده‌اند.[۱] طبق این نظریه، همه اهل بیت(ع) به‌مانند یک انسان بوده‌اند که ۲۵۰ سال با فکر و هدف مشخص به مبارزه در جهت تحقق آن هدف، مشغول بوده‌اند. این انسان برای رساندن همه افراد جامعه به مکتب حقیقی اسلام، از شاخصه‌های گوناگونی بهره برده است؛ شاخصه‌هایی چون عصمت، الهام گرفتن از قرآن و سخنان پیامبر(ص) و آگاهی عمیق از وضع اجتماعی و مکتب اسلام. بر این اساس، آنها از آن هدف انحراف پیدا نکرده؛ بلکه اساساً انحراف آنان -به جهت رساندن جامعه به اسلام حقیقی- امکان‌پذیر نیست.[۲]
مبارزه سیاسی سخت و شدید به‌عنوان مهمترین ویژگی زندگی امامان شیعه در طول این ۲۵۰ سال[۳] وحدت شخصیت معصومان(ع) را در موضوع جهاد تبیین می‌کند.[۴] طبق این نظریه همه ائمه پس از امام حسین(ع)، در واقع همرزمان او بوده‌اند و با همان دشمنی مبارزه کردند که امام حسین(ع) جنگید و به شهادت رسید، امّا شکل جهاد آنها به اقتضای شرایط تغییر می‌کرد.[۵]
دلایل
به گفته علیرضا اعرافی مبانی این نظریه را می‌توان در این نکته دید که از نظر شیعه، امامان شیعه همه نور واحد هستند، چنان که در زیارت جامعه نیز بر این نکته تصریح شده است که طینت ایشان واحد است. او هم‌چنین روایتی از امام صادق(ع) را نقل می‌کند که علم و فضایل امامان را واحد و همه را یک حقیقت معرفی می‌کند.[۶]
ابداع‌کننده و پیشینه
نظریه انسان ۲۵۰ ساله را سید علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، پیش از انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۰ش مطرح کرد.[۷] به باور وی یک خطّ پیوسته سیاسی، با روش‌های گوناگون، در فکر و عمل اهل‌بیت(ع) در طول این ۲۵۰ سال دیده می‌شود[۸] و حرکت و زندگی او در تمام این مدّت یک جهت داشته و از یک جا -قرآن و سنّت- الهام می‌گرفته است.[۹] با این وجود برخی معتقدند پیش از او سید محمدباقر صدر متفکر شیعه اهل عراق (۱۳۱۳-۱۳۵۹ش) نیز، همین دیدگاه را درباره زندگی امامان شیعه(ع) داشته است؛ ولی مطابق این دیدگاه، نظریه ارائه شده توسط سید علی خامنه‌ای از نظر محتوایی، «سیاسی‌تر» و «خلاقانه‌تر» است.[۱۰]
علیرضا اعرافی نیز همین نظریه را به عنوان وحدت شخصیت ائمه مطرح کرده است و معتقد است این باور از مفروضات اجتهاد شیعی و جزو پایه‌ها و بن‌مایه‌های فقه شیعه است.[۱۱]
ویژگی‌های دوران ۲۵۰ ساله
خطوط کلی حرکت امامان شیعه
بر اساس نظریه وحدت شخصیت ائمه و به گفته اعرافی خطوط و جبهه‌های مختلف حضور امامان را می‌توان در چهار جهت تصویر کرد:
- مواجهه فکری، علمی، و فرهنگی با خط الحاد؛[۱۲]
- مواجهه با اندیشه‌های کلامی و فقهی دیگر مذاهب اسلامی[۱۳] با توجه به دو نکته حفظ وحدت اسلامی در برابر بیگانگان و صیانت از مرزهای اعتقادی تشیع به عنوان اسلام ناب.[۱۴]
- مواجهه با کج‌روی‌ها و انحرافات درون تشیع؛[۱۵]
- مواجهه سیاسی و اجتماعی با خلفای اموی و عباسی.[۱۶]
تقسیم‌بندی چهارمرحله‌ای
نظریه انسان ۲۵۰ ساله، دوران زندگی سیاسی ائمه(ع) را با تفاوت‌های ظاهری که دارند، به چهار دوره مختلف تقسیم نموده است.[۱۷]
- دوره اول: دورۀ ۲۵ ساله آغاز عهد خلافت (دوران حضرت علی(ع) در زمان خلفای نخستین) که از آن با عنوان دوران صبر یاد می‌شود.[۱۸]
- دوره دوم: دوره شروع حکومت ائمه(ع) که دوران خلافت امام علی(ع) (۳۵-۴۰ق) و دورۀ کوتاه خلافت امام حسن(ع) است. مهمترین ویژگی این دوره رسیدن حق به حق‌دار و ایجاد حکومتی انقلابی همانند حکومت رسول خدا(ص) است.[۱۹]
- دوره سوم: دوره فعالیت‌های مخفی و تشکیلاتی ائمه(ع) از سال ۴۱ق، تا سال ۶۱ق است. مهمترین ویژگی این دوران، ایجاد زمینۀ فکری در میان جامعه به‌واسطه سربازان مجاهد و تربیت نمودن افرادی است که بتوانند امام حسین(ع) را یاری نموده و کار او را جهت رسیدن به هدف، به سامان برسانند.[۲۰]
- دوره چهارم: همزمان با آغاز امامت امام سجاد(ع) شروع و تا سال ۲۵۰ق ادامه پیدا کرد. در این دوره دو اقدام مهم انجام شد:[۲۱]
- احیای اسلام: جامعه اسلامی در طول دوران حکومت طولانی‌مدت بنی‌امیه و قبل از آن، تغییر شکل داده بود و مبانی فکری اسلام ناب محمدی(ص) به فراموشی سپرده شده بود. به همین جهت امامان(ع) به احیای مبانی فکری اسلام پرداخته و تلاش می‌کردند افکار غیراسلامی تزریق شده به جامعه در این سال‌ها را از بین ببرند.[۲۲]
- تشکیل شدن یک حزب سیاسی مذهبی و مخفی با هدفِ «حفظ جریان فکر اصیل اسلام ناب»، «ایجاد جریان سیاسی منظم» و «ایجاد ارتباط بین وابستگان به طرز فکر اسلامی با آن جریان سیاسی منظم» از کارهای مهم این دوره شمرده می‌شود؛ چراکه اگر امام(ع) در مواقع لزوم قصد حرکت و درگیری با دستگاه حاکم را داشت، به عده‌ای سرباز مجاهد نیاز پیدا می‌کرد که از قبل بدین منظور تربیت شده باشند.[۲۳]
تقسیم‌بندی هشت‌مرحله‌ای
اعرافی در مقدمه کتاب خود تقابل خلافت با امامت را در هشت مرحله تبیین کرده است؛
- دوران امامت حضرت علی(ع)[۲۴]
- دوران امامت حضرت امام حسن(ع)[۲۵]
- دوران قیام عاشورا[۲۶]
- دوران امامت امام سجاد(ع)[۲۷]
- دوران امامت امام باقر(ع) و امام صادق(ع)[۲۸]
- دوران امامت امام موسی بن جعفر(ع)[۲۹]
- دوران امامت امام رضا(ع)[۳۰]
- دوران خفقان و قطع امید از پیروزی جبهه حق. که از دوران امامت امام نهم امام جواد(ع) شروع می‌شود و به عصر غیبت منتهی می‌شود.[۳۱]
کتاب انسان ۲۵۰ ساله
مقالهٔ اصلی: انسان ۲۵۰ ساله (کتاب)
کتاب انسان ۲۵۰ ساله دربردارنده سخنان آیت‌الله خامنه‌ای درباره نظریه انسان ۲۵۰ ساله است. این کتاب در ۱۳۹۰ش توسط انتشارات مرکز صهبا در ۳۷۵ صفحه به چاپ رسیده است.[۳۲] این کتاب تا اواخر سال ۱۳۹۹ش بیش از ۸۵ بار تجدید چاپ و به زبان‌هایی همچون عربی، انگلیسی، اردو، ترکی استانبولی، کردی، آذری، سندی، هندی، آلمانی و تایلندی ترجمه شده است.[۳۳]
