آسیب های اجتماعی چیست؟

آسیب شناسی اجتماعی social-pathology مفهوم جدیدی است که از علوم زیستی گرفته شده و مبتنی بر تشابهی است که دانشمندان بین بیماری های عضوی و آسیب های اجتماعی(کجرویها) قائل می شوند. واژه آسیب شناسی از دیدگاه پزشکی به فرایند ریشه یابی بیماری ها گفته می شود

به گزارش هفت روز، آسیب اجتماعی به هر نوع عمل فردی یا جمعی اطلاق می شود که در چارچوب اصول اخلاقی و قوامد عام عمل جمعی رسمی و غیر رسمی جامعه محل فعالیت کنشگران قرار نمی گیرد و در نتیجه با منبع قانونی و یا قبح اخلاقی و اجتماعی روبرومی گردد. به همین دلیل ، کجروان سعی دارند کجروی ها خود را از دید ناظران قانون ، اخلاق عمومی و نظم اجتماعی پنهان نمایند ؛ زیرا در غیر این صورت با پیگرد قانونی ، تکفیر اخلاقی ، طرد اجتماعی مواجه می شوند(عبدالهی ،1383:15).

آسيبهاي اجتماعي پديده هايي واقعي، متغير، قانونمند و قابل کنترل و پيش گيري اند. کنترل پذيري آسيبهاي اجتماعي شناخت علمي آنها را در هر جامعه اي براي پاسخ به پرسشهاي نظري و عملي و کاربردي از ايده ها و يافته هاي علمي توليد شده در برنامه ريزي هاي کوتاه و بلند مدت براي مقابله صحيح با آسيبهاي اجتماعي، درمان يا پيشگيري از گسترش و پيدايش آنها را ضروري و پر اهميت مي سازد.

آسيب شناسي اجتماعي

آسيب شناسي اجتماعي به بررسي انواع مشکلات مي‌پردازد که در سطح اجتماعي مطرح هستند و سعي مي‌کنند علل مختلف آنها را از جنبه‌هاي مختلف فردي ، اجتماعي و غيره مورد بررسي قرار دهد.

آسیب های اجتماعی که به تعبیر بعضی از اندیشمندان حاصل و معلول مستقیم انقلاب صنعتی هستند، در اکثر جوامع وجود دارند و تاثیرات خود را می گذارند. اما آن چه جوامع مختلف را در این مورد از هم متفاوت می سازد، نوع نگرش این جوامع به علل به وجود آورنده آسیب ها و راهکارهای اصلاح وبهبود آن است. در مورد نگرش، آن چه مهم است این که این آسیب ها چرا به وجود آمده اند؟ آیا وجود آسیب ها در جوامع امری لازم وضروری است یا می توان جامعه ای بدون آسیب داشت؟ پاسخ به این پرسش ها مستلزم شناخت نظریه های مختلف جامعه شناسی و روان شناسی است که هرکدام سعی درتبیین مسائل ،آسیب ها وبحران های اجتماعی از نظر گاه های مختلف دارند.این دید گاه ها متاثر از باورهای سیاسی و اقتصادی هر جامعه است.

آسيب هاي اجتماعي از چند جنبه قابل بررسي هستند :

1- از زوايه انسان ،كه هر انسان با هر دين وآئين واعتقاد وفكر ،ومذهب وگرايش ومسلك وارتباط با جناح يا حزب خاصي يا با ترحم يا با هدايت ويا با همراهي اعتقاد دارند كه به گروههاي آسيب پذير ياري نمايند مثلاً هر انساني دوست دارد به پير مرد يا پيرزني كمك كند وهر انساني دوست دارد به نابينايي كمك كند و...

2- از زاويه اجتماعي اگر به اين آسيب هاي اجتماعي بموقع رسيدگي نشود افزايش جرم وجنايت را در پي دارد كه مخرب انضباط اجتماعي است

3- از جنبه سياسي ، كه اگر توجه نشود كشوررا به دامن بيگانگان سوق مي دهد وبجاي فرهنگ خودي فرهنگ بيگانه در كشور پياده مي شود وبه اعتقادات ديني ومذهبي جامعه لطمه وارد مي نمايد ، وجود آسيب هاي اجتماعي ، بزرگنمايي وتبليغات دشمنان كشور را در پي دارد ضمن آنكه وجود آسيب هاي اجتماعي در كشور اسلامي عامل تبليغ منفي بر ضد اسلام است لذا لازم است كه آسيب هاي اجتماعي ريشه يابي شود واز كلي گويي در جامعه پرهيز گردد وبا ارائه راهكارها ي مدرن به جزئيات آسيب هاي اجتماعي توجه شود

در برخورد با آسيب هاي اجتماعي تقليد كوركورانه از بيگانگان جايز نيست به دليل اينكه آسيب هاي اجتماعي ارتباط كاملي با سنتهاي هر جامعه دارد والگو برداري از جوامع ديگر صلاح نيست

ئوال ، وظيفه حكومت در اين مورد چيست ؟ حكومت خوب حكومتي است كه براي حل آسيب هاي اجتماعي قرمول صحيح ومنطقي همراه با نو آوري وارائه ابتكارات وخلاقيتها در جهت رسيدن به شكوفايي داشته باشد

سیاست های اجتماعی هر جامعه ای روش های مختلفی را در برخورد با آسیب های اجتماعی پیشنهاد می کند.شیوه ی برخورد با این مسائل هم چنان که پیشتر گفته شد،ارتباط مستقیمی با این سیاست ها دارد.این سیاست ها را هم نهادهایی که در تمامی جوامع وجود دارد تعیین می کند. در مورد راهکارهای اصلاح وبهبود آسیب های اجتماعی هم نظرگاه های مختلفی وجود دارد. عده ای روش انکار و پرده پوشی را تجویز می کنند وعده ای دیگر به روش های پلیسی وسرکوب اعتقاد دارند. جوامعی هم وجود دارند که به این مسائل نگرشی علمی و منطقی دارند وسعی می کنند با قبول وجود این آسیب ها، علت آن ها را با استفاده از روش های علمی بشناسند و برای حذف یا به حداقل رساندن آن ها از روش های منطقی سود ببرند.این جوامع، آنهایی هستند که در آن ها انباشت علمی صورت گرفته و در اثر ارتباط با فرهنگ های مختلف به سطحی از آگاهی رسیده اند که به حق آزادی و برابری انسان ها و حق برخورداری تمامی انسان ها از حقوق مادی ومعنوی اعتقاد داشته باشند.

آن چه در مورد آسیب های اجتماعی در ایران می توان گفت این است که به وضعیت خاص سیاسی و اجتماعی حاکم بر جامعه، آسیب های اجتماعی علاوه بر این که مسئله ای اجتماعی شمرده می شوند، بار ارزشی نیز دارند. یعنی یک آسیب که در یک جامعه ی با سیاست لیبرال، فقط یک جرم محسوب می شود، در ایران علاوه بر جرم بودن، گناه به شمار می رود. این نگرش خاص به مسئله ی اجتماعی باعث می شود که مجرم یا منحرف بیشتر از آن که جامعه و روابط حاکم بر آن را عامل انحراف خود بداند، خودش را گناه کار می بیند و این می تواند یکی دیگر از آسیب های فردی و اجتماعی باشد.

در جوامع مدرن امروز تمایل بر این است که این سیاست ها هرچه بیشتر توسط نهاد آموزش و پرورش و نهاد خانواده به جامعه تزریق شده و نهاد سیاست حداقل دخالت را در این امور دارد.اما در جوامعی که در آن ها نهاد سیاست قدرتمندتر است، این سیاست ها توسط این نهاد وضع و به جامعه دیکته می شود.تجربه نشان داده است که جوامع نوع اول در مهار بحران های اجتماعی موفق تر عمل کرده اند.چون مردم راهکارهای مقابله با آسیب های اجتماعی را وضع واز آن ها حمایت می کنند.اما در جوامعی که سیاست های اجتماعی را نهاد سیاست وضع می کند،لاجرم باید ضمانت های اجرایی آن ها را هم تعیین کند که در این حال استفاده از نیروهای حافظ قوانین و حامی نظام سیاسی مثل پلیس ضرورت پیدا می کند.

حمایت از آسیب دیدگان اجتماعی نیزبه سیاست های اجتماعی مربوط است.دراین مورد نیز وقتی حمایت از آسیب دیدگان به طور کامل در اختیار نهاد سیاست قرار می گیرد،این نهاد از دیدگاه منافع خود به آن ها نگاه می کند،اما وقتی مردم یک جامعه به حمایت از این آسیب دیدگان می پردازند،بسیار عمیق تر و کامل تر عمل می کنند.چون مردم در متن این آسیب ها قرار دارند،آن ها را خوب می شناسند وبرای حمایت ازافرادی که دچار بحران هستند انگیزه های قدرتمندی دارند.

یکی از راهکارهای حمایت از آسیب دیدگان اجتماعی،سازمان ها وتشکل های غیر دولتی است.این سازمان ها که در تمامی جوامع ریشه دارند در عصر کنونی کارکردهای مختلف و موثری پیدا کرده اند و نقش مهمی در حیات جوامع ایفا می کنند.سازمان های غیردولتی با تاثیرگذاری در وضع و اجرای سیاست های اجتماعی،در نقش های مختلفی مثل مشاور دولت،منتقد دولت وگاه حتی به عنوان بازوی اجرایی سیاست های اجتماعی دولتها فعالیت دارند.این سازمان ها با ویژگی های منحصر به فردی که دارند،امروزه به نماد حکومت مردم تبدیل شده اند و به نظر می رسد در هر جامعه ای که این سازمان ها فعال تر و گسترده تر عمل می کنند،آرمان حکومت مردم بر مردم دست یافتنی تر می نماید.

موضوعات مورد بحث در آسيب شناسي اجتماعي

آنچه روشن است اينکه بحث آسيب شناسي اجتماعي عمدتا با مسائل و مشکلات سر و کار دارد. پژوهشها و تحقيقات متعدد براي شناخت انواع اين آسيبها و علل بروز آنها صورت مي‌دهد و نظرياتي را براي حل آن مسائل پيشنهاد مي‌کند.

بر اين اساس زمينه‌هايي چون فرهنگ و هنجارهاي يک جامعه ، ويژگيهاي اقتصادي و سياسي و جغرافيايي يک جامعه نيز در حوزه مطالعات آسيب شناسي اجتماعي قرار مي‌گيرد. چرا که بررسي آسيبهاي اجتماعي بدون در نظر گرفتن شرايط زمينه‌اي يک جامعه ميسر نخواهد بود.

چه چيزي به عنوان آسيب شناخته مي‌شود؟ حدود و شخور آن چقدر است؟ عوامل زمينه ساز و علل آشکار کننده آن کدامها هستند؟ در کدام طبقات گسترش بيشتري دارند؟ در کدام سنين گسترش بيشتري دارند؟ توانايي جامعه براي کنترل و نظارت بر آنها چقدر است؟ از چه راههايي مي‌توان به کاهش آنها مبادرت کرد؟ همه اينها سوالاتي هستند که در حوزه آسيب شناسي اجتماعي مورد بررسي قرار مي‌گيرند.

اهميت آسيب شناسي اجتماعي

هر جامعه‌اي متناسب با شرايط خود ، فرهنگ ، رشد و انحطاط خود با انواعي از انحرافات و مشکلات روبروست که تاثيرات مخربي روي فرآيند ترقي آن جامعه دارد. شناخت چنين عواملي مي‌تواند مسير حرکت جامعه را بسوي ترقي و تعامل هموار سازد، بطوري که علاوه بر درک عمل آنها و جلوگيري از تداوم آن عمل با ارائه راه حلهايي به سلامت جامعه کمک نمايد. به عنوان مثال مسأله اعتياد را در نظر بگيريم. اين مساله هم به عنوان يک مشکل فردي و هم يک معضل اجتماعي مطرح است. روشن است در سطح اجتماعي منجر به از بين رفتن نيروها و انرژي بارآور جامعه مي‌شود. شناسايي علل اساسي و کنترل آنها مي‌تواند بسياري از نيروهاي از دست رفته جامعه را تجديد نموده ، در مسير کار سالم جامعه هدايت کند.

شيوه عمل آسيب شناسي اجتماعي

آسيب شناسي اجتماعي همچون ساير حوزه‌هاي اجتماعي و عللي ، از شيوه عملي براي بررسي موضوعات مورد نظر خود استفاده مي‌کند. به عبارتي براي مطالعه و بررسي علل ، زمينه‌ها و راه حلها در زمينه کجرويها و آسيبها ، هم از لحاظ ذهني به صورت شناخت مفاهيم خاص و هم به کمک ابزار وسايل تحقيق عيني به صورت پژوهشهاي علمي استفاده مي‌شود. چنين پژوهشهايي پيرامون انحرافات اجتماعي به صورت تحقيق علمي به حدود ۸۰ – ۹۰ سال پيش باز مي‌گردد. البته در آن زمان اين پژوهشها کمتر جنبه واقع بينانه داشته‌اند. ولي پس از مدتي پژوهشها بر شالوده‌اي صحيح‌تر استوار شد و تلاش شد از شيوه‌هايي که دقت و اعتبار بيشتري در برآورد مشکلات اجتماعي دارند استفاده گردد.

پرسشنامه‌هاي مختلف تهيه شد، شيوه‌هاي اعتبار يابي و استفاده از روشهاي معتبر معمول شد و از اصول روش تحقيق که در علوم انساني کاربرد مفيدي دارد استفاده گرديد. به اين ترتيب اطلاعات لازم در زمينه انواع انحرافات و مشکلات در سطح يک جامعه جمع آوري گرديد. اين فعاليتها سير تکاملي خود را سير مي‌کند و همچون پيشرفت ساير علوم شيوه‌هاي متکاملتري براي بررسي و ارزيابي در زمينه آسيبهاي اجتماعي بدست مي‌آيد.

اجتماعی مطالعه بی نظمی ها و آسیب های اجتماعی همراه با علل و انگیزه های پیدایی آنها و نیز شیوه های پیشگیری و درمان این پدیده ها ، به انضمام مطالعه شرایط بیمار گونه اجتماعی است ؛ زیرا خاستگاه اصلی آسیب ها و گژ رفتاری های اجتماعی را باید در کل حیات اجتماعی و نوع خاص روابط انسانی جستجو کرد. نابسامانی های اقتصادی – اجتماعی چون : فقر ، تورم ، گرانی ، بیکاری ، فقدان امنیت مالی و حقوقی و دیگر عواملی که باعث محرومیت» می شوند ، زمینه مساعدی را برای انواع مختلف آسیب های اجتماعی چون: خود کشی ، سرقت ، اعتیاد به مواد مخدر ، الکیسم ، فرزند آزادی ، زور گیری ، طلاق ، گدایی و ... فراهم می آورند . از این رو مفهوم آسیب شناسی گسترده وسیعی پیدا می کند و از ابعاد ارزشی و کاربردی فراوانی برخوردار می گردد.

مطالب موجود به سه بخش جداگانه و در عین حال به هم پیوسته ، تقسیم شده است.بخش اول شامل چیستی آسیب های اجتماعی ، کژرفتاری ها و جرایم و انواع آنها است و بخش دوم به تبیین سه گانه زیست شناختی ، روان شناختی و جامعه شناختی می پردازد و بخش سوم به بررسی برخی از انواع آسیب های اجتماعی خاص اشاره دارد. در این بخش سعی شده است هریک از آسیب های اجتماعی مورد بررسی دقیق قرار گیرد و با ذکر یک یا چند "مورد" نسبت به تبیین و ریشه یابی آنها اقدام گردد.

. گونه شناسی آسیب های اجتماعی

در گونه شناسی آسیب های اجتماعی از ملاک های متفاوتی می توان استفاده نمود. این ملاک ها ، در هر جامعه ای حداقل چهار خرده نظام فرهنگی ، اجتماعی ، سیاسی و اقتصادی خاص دارند که در هر یک از این حوزه ها کنشگران فردی و جمعی می توانند با رعایت اصول و قواعد عمل جمعی مورد قبول در آن حوزه ها به چهار نوع سرمایه یا منبع ارزشمند-سرمایه فرهنگی یا دانش ، سرمایه اجتماعی یا تعهد منزلت ، سرمایه سیاسی یا قدرت و سرمایه اقتصادی یا ثروت- مورد نیاز هر جامعه دست یابند( عبدالهی ، 1383:20). هر نوع فعالیتی که خارج از چارچوب اصول و قواعد عام عمل جمعی برای رسیدن به منابع ارزشمند صورت گیرد ، کجروی محسوب می شود. بنابر این ، در مجموع با چهار گونه کجروی روبه رو هستیم (ر.ش: شکل 1-1).

تعریف و هدف های آسیب شناسی

در پزشکی به مطالعه و شناخت ریشه بی نظمی های ارگانیسم( موجود زنده) آسیب شناسی

می گویند. در مشابهت کالبد انسانی با کالبد جامعه(نظریه اندام وارگی) می توان آسیب شناسی را مطالعه و ریشه یابی بی نظمی های اجتماعی تعریف کرد.

به گزارش هفت روز؛ درواقع آسیب شناسی اجتماعی ، مطالعه ناهنجاری ها و نابسامانی های اجتماعی نظیر بیکاری ، فقر ، اعتیاد ، خود کشی ، روسپیگیری ، رشوه خواری ، ولگردی ، زورگیری ، گدایی و ... همراه با علل و شیوه های پیشگیری و درمان آنها و نیز شرایط بیمار گونه اجتماعی است.

هدف ها و مقاصد آسیب شناسی اجتماعی را چنین می توان بر شمرد:

1. مطالعه و شناخت آسیب های آسیب های اجتماعی و علل و انگیزه های پیدایی آنها و نیز بررسی شخصیت کژرفتاران و ویژگی های جسمانی ، روانی ، فرهنگی و اجتماعی آنان. شناخت درست درد ها و آسیب ها ، نخسین شرط چاره جویی و بیش از نیمی از درمان است ؛ درد تشخیص ناداده را درمان نتوان کرد ؛ زیرا هر گونه ساختن بدون شناختن ، تیر در تاریکی رها کردن است.

2. پیشگیری از آسیب های اجتماعی به منظور بهسازی محیط زندگی و جمعی خانوادگی.از آنجا که پیشگیری همواره ساده تر ، عملی تر و کم هزینه تر از درمان است ، دارای اهمیت بسیار می باشد.

3. درمان آسیب دیدگان اجتماعی یا بکارگیری روش های علمی و استفاده از شیوه های مناسب برای قطع ریشه ها و انگیزه های آنان.

4. تداوم درمان برای پیشگیری و جلوگیری از بازگشت مجدد کژ رفتاری و بررسی شیوه های بازپذیری اجتماعی.

در عصر ما پیشگیری مهمتر از درمان است. بسیاری از آسیب شناسان اجتماعی برآنند که برای مبارزه با کژرفتاری ها باید زمینه اجتماعی آنها را از میان برداشت و برای حصول این منظور رعایت دو اصل ضروری است

آسیب اجتماعی چیست

آسیب اجتماعی به هر نوع عمل فردی یا جمعی اطلاق می شود که در چارچوب اصول اخلاقی و قواعد عام عمل جمعی رسمی و غیررسمی جامعه محل فعالیت کنشگران قرار نمی گیرد و در نتیجه با منع قانونی یا قبح اخلاقی و اجتماعی روبه رو می گردد. به همین دلیل، کجروان سعی دارند کجرویهای خود را از دید ناظران قانون، اخلاق عمومی و نظم اجتماعی پنهان کنند زیرا در غیر این صورت با پیگرد قانونی، تکفیر اخلاقی و طرد اجتماعی مواجه می شوند.

آسیبهای اجتماعی پدیدههایی واقعی، متغیر، قانونمند و قابل کنترل و پیش گیری اند. کنترل پذیری آسیبهای اجتماعی شناخت علمی آنها را در هر جامعه ای برای پاسخ به پرسشهای نظری و عملی و کاربردی از ایدهها و یافتههای علمی تولید شده در برنامه ریزی های کوتاه و بلند مدت برای مقابله صحیح با آسیبهای اجتماعی، درمان یا پیشگیری از گسترش و پیدایش آنها را ضروری و پر اهمیت می سازد.

“آسیب اجتماعی” از جمله واژههایی است که بسیاری، آن را در مفهومی مترادف با “کجروی” به کار برده اند; و تعبیر “آسیب شناسی اجتماعی” هم بر همین اساس، به عنوانی رایج برای مطالعه علمی و اجتماعی این پدیده بدل شده است. اما به نظر برخی محققان انتخاب این واژه برای کجروی، ریشه در “مشابه انگاری” جامعه با جسم انسان دارد و “ناهمسازیهای” موجود در جامعه را، در تعبیری مشابه با ناهمسازی در کارکردهای اعضای بدن، آسیب نام نهاده است. این ایده همچنین سبب شده است تا به تبع علوم زیستی که در میان آنها “آسیب شناسی(پاتولوژی)” وظیفه ریشه یابی بیماریهای تنی را بر عهده دارد، در قلمرو جامعه شناسی نیز نام “آسیب شناسی اجتماعی” بر حوزه مطالعه بی نظمی ها و نابسامانیهای اجتماعی نهاده شود.

از سوی دیگر، پیش فرض اساسی این مفهوم، اصالت وضع موجود و اختلال و غیرطبیعی محسوب داشتن امور نامتناسب با آن است; یعنی دیدگاهی محدود و متناسب با یک نظریه خاص. این محدودیت در جمع با درونمایه ارزشگذارانه آن، سبب شده است تا محققان از دو تعبیر “آسیب اجتماعی” و “آسیب شناسی اجتماعی” روی بگردانند; تا آنجا که کوهن از آن دو با عنوان “مفهومی نسبتا” منسوخ” یاد می کند.

آسیبهای اجتماعی پدیدههایی متنوع، نسبی و متغیرند. پرخاشگری و جنایت، خودکشی، اعتیاد و قاچاق مواد مخدر، روسپیگری، جرایم مالی، اقتصادی و سرقت نمونههایی از آسیبهای اجتماعی جامعه امروزی ایران اند که کم و کیف آنها بر حسب زمان و مکان (یعنی، حال نسبت به گذشته و در شهرها نسبت به روستاها) تغییر می کنند. بنابراین، آنچه امروز در یک جامعه خاص آسیب یا کجروی تلقی می شود ممکن است فردا در همین جامعه یا همین امروز ولی در جامعه ای دیگر آسیب یا کجروی شناخته نشود.

آسیب شناسی اجتماعی مطالعه آسیب های وارد شده به جامعه و گروه های انسانی است. آسیب شناسی اجتماعی شاخه ای در روانشناسی اجتماعی و علم مطالعه و بررسی ریشه های بی نظمی اجتماعی، درد، و نابسامانیهای آن و شیوههای پیشگیری و درمان آن است.

آسیب شناسی عبارت است از” مطالعه و شناخت ریشه بی نظمی ها در ارگانیسم “. در پزشکی به فرآیند و علت یابی بیماری ها، آسیب شناسی گویند. در مشابهت کالبد انسانی با کالبد جامعه (نظریه اندام وارگی) می توان آسیب شناسی اجتماعی را “مطالعه و ریشه یابی بی نظمیهای اجتماعی” تعریف کرد.

در واقع، آسیب شناسی اجتماعی، مطالعه ناهنجاری ها و آسیبهای اجتماعی نظیر بیکاری، اعتیاد، فقر، خودکشی، طلاق، ولگردی، گدایی و… همراه با علل و شیوههای پیشگیری و درمان آنها به انضمام مطالعه شرایط بیمارگونه و نابسامان اجتماعی است. در واقع آسیب شناسی اجتماعی، مطالعه نابهنجاریها و آسیبهای اجتماعی نظیر بیکاری، اعتیاد، فقر، خودکشی، طلاق، ولگردی، گدایی و غیره همراه با علل، آثار و عوارض، شیوههای پیشگیری و درمان آنها به انضمام مطالعه شرایط بیمارگونه و نابسامان اجتماعی است. به عبارت دیگر آسیب شناسی اجتماعی مطالعه خاستگاه اختلال ها و بی نظمی ها و نابسامانیهای اجتماعی است.

اگر در جامعه ای هنجارها مراعات نشود، کجروی پدید می آید و رفتار آسیب می بیند. مطالعه علمی اینگونه نابسامانیها و نارسائیها را در جامعه انسانی آسیب شناسی اجتماعی می گویند. آسیب شناسی اجتماعی در مفهوم متعارف آن عبارت است از مطالعه و شناخت ریشه بی نظمیها در کالبد و ارگانیسم اجتماعی. به عبارت دیگر آسیبهای اجتماعی مطالعه بی سازمانی ها و نابسامانیهایی است که در بستر اجتماع به دلایل مختلف به وجود می آید. این اصطلاح ارتباط تنگاتنگی با واژه انحرافات اجتماعی دارد به طوری که حتی در بعضی موارد این دو واژه به جای یکدیگر به کار می روند. در واقع آسیبهای اجتماعی محدوده وسیعتری را در بر می گیرد و شامل انحرافات اجتماعی نیز می شود.

آسیب شناسی اجتماعی عبارت است از شناخت علمی اختلالات، بی نظمیها و مشکلات اجتماعی و موضوع این علم دردها، نابسامانیها، جرایم و جنایات، فقر، اعتیاد، فحشا، الکلیسم، خودکشیها، خصومت طبقات و گروه های اجتماعی است که بر اساس مدرک و معیار معین آن را انحراف یا کجروی خوانده اند.

آسیب شناسی اجتماعی مفهوم جدیدی است که از علوم زیستی گرفته شده و مبتنی بر تشابهی است که بین بیماری های عضوی و آسیب های اجتماعی (کجروی ها) قائل می شوند. واژه آسیب شناسی از دیدگاه پزشکی به فرآیند ریشه یابی بیماری ها گفته می شود، اما به سبب اینکه گاهی تشخیص بیماری از سلامتی دشوار است، لذا جامعه شناسانی که این واژه را وام گرفته و از آن “آسیب شناسی اجتماعی” ساخته اند، به سختی قادرند بگویند که در جامعه مرزهای تثبیت شده هنجارهای فرهنگی چگونه است. با این همه این نکته مسلم است که اگر هنجار پذیرفته شده از سوی افراد جامعه نادیده گرفته شود، آنگاه کژرفتاری به وجود می آید و کردار و رفتار انسان شکل و شمایل بیماری به خود می گیرد.

آسیب شناسی در علوم اجتماعی مشابهت خاصی با آسیب شناسی در علم پزشکی دارد. همچنان که مطالعه بیماری جسمی برای حفظ سلامت جسمی ضروری است، سلامت اجتماعی نیز ممکن نیست بدون معرفتی گسترده تر و مشخص تر نسبت به بیماری اجتماعی و با اطمینان پایدار بماند. آسیب شناسی عمومی در پزشکی می آموزد که بسیاری از بیماریها ویژگیهای مشترک زیادی دارند و فرآیندهای مرضی گوناگون و همچنین بیماریهای خاصی برای بحث و بررسی وجود دارد.

در آسیب شناسی اجتماعی، رابطه متقابل بین طبقات نابهنجار، از مهم ترین واقعیتهاست.

آسیب شناسی اجتماعی اگر شناخت دقیقی نسبت به واقعیتها، اصول و راههای حل مشکلات اجتماعی که به کشف ابزار برطرف کردن علل اجتماعی بیماری منتهی می شوند، ارائه نکند، کار بی فایده ای خواهد بود. راههایی که بتوان افراد ضعیف را به لحاظ اجتماعی طوری تقویت کرد که در نهایت و دست کم به عنوان هدفی مطلوب پیکری اجتماعی و سرشار از سلامت در اذهان آنها وجود داشته باشد که در آن حتی یک موجود زنده پیدا نشود که در جریان عمومی سلامت و قدرت جامعه شریک نباشد. خودکشی، اعتیاد، فحشا و… را می توان از انواع آسیبهای اجتماعی تلقی کرد. آسیب اجتماعی به وقایع، پدیدهها و فرآیندهایی اطلاق می شود که هر جامعه مفروض در زمان معین با رجوع به مجموعه ارزشهای مورد باور خود غیرمنطقی تلقی می کند و آنها را مخل نظم جامعه در زمان معین و لحظه های مشخص می پندارد و با بار منفی همراه است. رویکرد آسیب شناسی، تفکرات جامعه شناسان آمریکایی متقدم را درباره مسائل اجتماعی سازمان داده و دست کم برای سال های طولانی، رویکرد با نفوذی بوده است. این رویکرد ریشه در تمثیل ارگانیک دارد و توجه اصلی آن به بیماری ها یا آسیبهای جامعه است. از نظر این رویکرد، مسائل اجتماعی تخلف از انتظارات اند. علت آنها ناکامی در جامعه پذیری تلقی گردیده که ابتدا به میراث ژنتیکی و سپس به محیط اجتماعی نسبت داده شده است. حاصل چنین ناکامی هایی، فرسایش اخلاقی و راه حل آن آموزش اخلاقی است.

آسیب شناسان اجتماعی را می توان براساس مرحله زمانی، گرایش و سیاست آنها دسته بندی کرد. آسیب شناسان متقدم تر در سوگیری و سیاست، متمایل به محافظه کاری بودند. متاخران تمایل داشتند در جهت گیری ها و سیاستهای خود لیبرال یا رادیکال باشند. متاخرین آسیب شناسان هم به سنتزی از همه این رویکردها روی آورده اند و مشکل می توان گفت این رویکرد کدام جهت را در پیش خواهد گرفت یا نفوذ آن در آینده تا چه حد خواهد بود.

شیوه عمل آسیب شناسی اجتماعی

آسیب شناسی اجتماعی همچون سایر حوزه‌های اجتماعی و عللی ، از شیوه عملی برای بررسی موضوعات مورد نظر خود استفاده می‌کند. به عبارتی برای مطالعه و بررسی علل ، زمینه‌ها و راه حلها در زمینه کجرویها و آسیبها ، هم از لحاظ ذهنی به صورت شناخت مفاهیم خاص و هم به کمک ابزار وسایل تحقیق عینی به صورت پژوهشهای علمی استفاده می‌شود. چنین پژوهشهایی پیرامون انحرافات اجتماعی به صورت تحقیق علمی به حدود ۸۰ – ۹۰ سال پیش باز می‌گردد. البته در آن زمان این پژوهشها کمتر جنبه واقع بینانه داشته‌اند. ولی پس از مدتی پژوهشها بر شالوده‌ای صحیح‌تر استوار شد و تلاش شد از شیوه‌هایی که دقت و اعتبار بیشتری در برآورد مشکلات اجتماعی دارند استفاده گردد.

پرسشنامه‌های مختلف تهیه شد، شیوه‌های اعتبار یابی و استفاده از روشهای معتبر معمول شد و از اصول روش تحقیق که در علوم انسانی کاربرد مفیدی دارد استفاده گردید. به این ترتیب اطلاعات لازم در زمینه انواع انحرافات و مشکلات در سطح یک جامعه جمع آوری گردید. این فعالیتها سیر تکاملی خود را سیر می‌کند و همچون پیشرفت سایر علوم شیوه‌های متکاملتری برای بررسی و ارزیابی در زمینه آسیبهای اجتماعی بدست می‌آید.

ارتباط آسیب شناسی اجتماعی با سایر علوم

در وهله اول ارتباط کامل و نزدیک این حوزه با رشته علوم اجتماعی و جامعه شناسی کاملا واضح و روشن است. هر چند این حوزه عمدتا به عنوان یک شاخه میان رشته‌ای معرفی می‌شود، اما در واقع یکی از مباحث اساسی جامعه شناسی محسوب می‌شود. از سوی دیگر آسیب شناسی اجتماعی ارتباط بسیار نزدیکی با روانشناسی دارد. از آنجایی که عمل فردی و روانی نقش بسزایی در بروز جرم و انحراف دارند، آسیب شناسی اجتماعی از ارتباط نزدیکی با روانشناسی بهره می‌برد و تلاش می‌کنند در یافته‌ها و نظرگاههای آن برای بررسیهای خود مورد استفاده کند.

در این راستا یافته‌های روانشناسی اجتماعی کمکهای شایان توجهی در نظریات مربوط به آسیب شناسی اجتماعی داشته است. از سوی دیگر آسیب شناسی اجتماعی با علوم پزشکی ، حقوق ، روانشناسی و … ارتباط دارد. به عنوان مثال در بررسی پدیده‌ای با نام ایدز به عنوان یک معضل اجتماعی ، نظریات مربوط به آسیب شناسی اجتماعی در کنار اطلاعات پزشکی و اطلاعات روانشناختی قرار می‌گیرد. همچنین مددکاری اجتماعی از جمله شاخه‌هایی است که با آسیب شناسی اجتماعی در ارتباط است.

آسیب اجتماعی زخمی برای جامعه

مسئله اجتماعی بسترساز آسیب اجتماعی است، مثلاً طلاق یا افزایش سن ازدواج، تجرد یا بیکاری لزوماً آسیب اجتماعی نیست، اما یک مسئله اجتماعی است. در مواردی، مددکار به زوج پیشنهاد می‌كند، طلاق بگیرد، چون یک راه نجات است. اما طلاق می‌تواند زمینه‌ساز گرفتاری های دیگر مثل فرار بچه ها از خانه، ناسازگاری اجتماعی، تکدی گری، توزیع مواد مخدر، سرقت های کودکانه و غیره باشد، اما مسئله اجتماعی و آسیب اجتماعی را باید از هم تفکیک کرد.

: «مسئله اجتماعی بسترساز آسیب اجتماعی است، مثلاً طلاق یا افزایش سن ازدواج، تجرد یا بیکاری لزوماً آسیب اجتماعی نیست، اما یک مسئله اجتماعی است. در مواردی، مددکار به زوج پیشنهاد می‌كند، طلاق بگیرد، چون یک راه نجات است. اما طلاق می‌تواند زمینه‌ساز گرفتاری های دیگر مثل فرار بچه ها از خانه، ناسازگاری اجتماعی، تکدی گری، توزیع مواد مخدر، سرقت های کودکانه و غیره باشد، اما مسئله اجتماعی و آسیب اجتماعی را باید از هم تفکیک کرد».

در حال حاضر، انواع آسیب های اجتماعی را در جامعه داریم، برخی معتقدند که در قرن 21، آسیب های اجتماعی برای جوامع انسانی اجتناب ناپذیر است اما باید یادمان باشد که جامعه ما، اسلامی است و خیلی با جامعه جهانی قابل مقایسه نیست و نباید از این راه وضعیت خودمان را توجیه کنیم»

. انواع آسیب های اجتماعی

اعتیاد
خشونت
بزهكاری
وضعیت طلاق در ایران

مهاجرت و حاشیه نشینی

خودكشی و خودسوزی

تبعات اجتماعی جنگ بر جامعه ایران

و ...

شرایط كشور : دوره گذار

نمی توانیم با عنوان دوره گذار نیز شرایط کشور را توجیه کنیم. در سال های 65-60 با بالاترین نرخ رشد جمعیت مواجه بودیم. الان آن جمعیت به 25-18 سالگی رسیده که دانشگاه، کار و مسکن می خواهند. تا 10 سال دیگر با انبوه فوق لیسانس و دکترای بیکار مواجه هستیم که در دانشگاه نه مهارت زندگی را یاد گرفته و نه معلومات علمی و درستی فراگرفته است و این خودبسترساز انواع آسیب های اجتماعی است. در مواجهه با بزهکاری با جوان بدبخت برخورد می شود در صورتی که باید بدانیم او علت نیست بلکه خود معلول است» .

دهه 80، دهه بحران است چون با رشد انبوه جمعیتی مواجه هستیم که زندگی، خانه، شغل، فراغت، تفریح و غیره می‌خواهد و همه اینها هم حق اوست. اما ما با توجه به درآمد انبوه نفتی و غیرنفتی و درآمدی که داریم نمی توانیم نیازهای او را برآورده کنیم، کشور ما مشل اقتصادی ندارد، بلکه در تدبیر و اعمال مدیریت بهینه مشکل دارد.وقتی برای جوان تفریح سالم ایجاد نکنیم او به سمت تفریحات ناسالم می رود، وقتی محدودش می کنیم سر از زیرزمین ها و خانه‌های تیمی و غیره در می آورد».

علل و عوامل ایجاد آسیب های اجتماعی

یکی از علت های اصلی آن را مسائل اقتصادی دانست و افزود: «با برنامه ریزی دقیق می توان موانع اقتصادی را برطرف کرد. اما علل اجتماعی را نباید نادیده گرفت. فقدان سرمایه اجتماعی و یا تقلیل رفتن آن از علل ایجاد آسیب های اجتماعی است».

وی به این ضرب المثل که "خیلی زرنگی مواظب کلاه خودت باش تا باد نبرد" اشاره کرد و گفت: «این حرف در ذهن تک تک ما ایجاد شده که تنها به رفاه و منافع خودمان فکر کنیم. در صورتی که قبلاً اینگونه نبوده است ».

فقر فرهنگی

فقر از جمله عوامل فرهنگی در بروز آسیب های اجتماعی است: «دین اسلامی دین مداراست، پیامبر اسلام، پیامبر رحمت است، فرهنگ ما نیز فرهنگ غنی ایثار، محبت، صفا و صمیمیت است. علاوه بر فرهنگ اسلامی، در فرهنگ ایرانی نیز جز این ها نیامده است، مگر پندار نیک، گفتار نیک، کردار نیک غیر از این می گوید. این فرهنگ اسلامی و ایرانی با این ویژگی های مثبت باید از ابتدایی ترین سطح در کتاب ها و زندگی تک تک ما وارد شود».

بحران هویت جوانان

بحران هویت جوانان هم در بروز آسیب های اجتماعی تاثیر گذار است.جوان ما بین خانواده، مدرسه و جامعه سرگردان است، خود ما بسترساز این بحران هویت هستیم، از نوجوان 16 ساله چه انتظاری داریم وقتی در این فضاهای متناقض قرار می گیرد ».

راه حل رفع آسیب های اجتماعی

آسیب های اجتماعی را مثل یک زخم است که اگر آن را از جریان هوا دور نگهداریم، آلوده و عمیق‌تر می‌شود. راه‌حل رفع آسیب‌های اجتماعی را كار كردن بدون حب و بغض می باشد «كه نمی‌توانیم روی آسیب‌های اجتماعی سرپوش بگذاریم بلكه باید توان علمی خود را بكار بگیریم و علل آن را بشناسیم، سپس ارائه طریق كنیم».

آسیب شناسی اجتماعی

هر جامعه‌ای متناسب با شرایط خود ، فرهنگ ، رشد و انحطاط خود با انواعی از انحرافات و مشکلات روبروست که تاثیرات مخربی روی فرآیند ترقی آن جامعه دارد. شناخت چنین عواملی می‌تواند مسیر حرکت جامعه را بسوی ترقی و تعامل هموار سازد، بطوری که علاوه بر درک عمل آنها و جلوگیری از تداوم آن عمل با ارائه راه حلهایی به سلامت جامعه کمک نماید. به عنوان مثال مسأله اعتیاد را در نظر بگیریم. این مساله هم به عنوان یک مشکل فردی و هم یک معضل اجتماعی مطرح است. روشن است در سطح اجتماعی منجر به از بین رفتن نیروها و انرژی بارآور جامعه می‌شود. شناسایی علل اساسی و کنترل آنها می‌تواند بسیاری از نیروهای از دست رفته جامعه را تجدید نموده ، در مسیر کار سالم جامعه هدایت کند.

شیوه عمل آسیب شناسی اجتماعی

آسیب شناسی اجتماعی همچون سایر حوزه‌های اجتماعی و عللی ، از شیوه عملی برای بررسی موضوعات مورد نظر خود استفاده می‌کند. به عبارتی برای مطالعه و بررسی علل ، زمینه‌ها و راه حلها در زمینه کجرویها و آسیبها ، هم از لحاظ ذهنی به صورت شناخت مفاهیم خاص و هم به کمک ابزار وسایل تحقیق عینی به صورت پژوهشهای علمی استفاده می‌شود. چنین پژوهشهایی پیرامون انحرافات اجتماعی به صورت تحقیق علمی به حدود 80 - 90 سال پیش باز می‌گردد. البته در آن زمان این پژوهشها کمتر جنبه واقع بینانه داشته‌اند. ولی پس از مدتی پژوهشها بر شالوده‌ای صحیح‌تر استوار شد و تلاش شد از شیوه‌هایی که دقت و اعتبار بیشتری در برآورد مشکلات اجتماعی دارند استفاده گردد.

پرسشنامه‌های مختلف تهیه شد، شیوه‌های اعتبار یابی و استفاده از روشهای معتبر معمول شد و از اصول روش تحقیق که در علوم انسانی کاربرد مفیدی دارد استفاده گردید. به این ترتیب اطلاعات لازم در زمینه انواع انحرافات و مشکلات در سطح یک جامعه جمع آوری گردید. این فعالیتها سیر تکاملی خود را سیر می‌کند و همچون پیشرفت سایر علوم شیوه‌های متکاملتری برای بررسی و ارزیابی در زمینه آسیبهای اجتماعی بدست می‌آید.

ارتباط آسیب شناسی اجتماعی با سایر علوم

در وهله اول ارتباط کامل و نزدیک این حوزه با رشته علوم اجتماعی و جامعه شناسی کاملا واضح و روشن است. هر چند این حوزه عمدتا به عنوان یک شاخه میان رشته‌ای معرفی می‌شود، اما در واقع یکی از مباحث اساسی جامعه شناسی محسوب می‌شود. از سوی دیگر آسیب شناسی اجتماعی ارتباط بسیار نزدیکی با روانشناسی دارد. از آنجایی که عمل فردی و روانی نقش بسزایی در بروز جرم و انحراف دارند، آسیب شناسی اجتماعی از ارتباط نزدیکی با روانشناسی بهره می‌برد و تلاش می‌کنند در یافته‌ها و نظرگاههای آن برای بررسیهای خود مورد استفاده کند.

در این راستا یافته‌های روانشناسی اجتماعی کمکهای شایان توجهی در نظریات مربوط به آسیب شناسی اجتماعی داشته است. از سوی دیگر آسیب شناسی اجتماعی با علوم پزشکی ، حقوق ، روانشناسی و ... ارتباط دارد. به عنوان مثال در بررسی پدیده‌ای با نام ایدز به عنوان یک معضل اجتماعی ، نظریات مربوط به آسیب شناسی اجتماعی در کنار اطلاعات پزشکی و اطلاعات روانشناختی قرار می‌گیرد. همچنین مددکاری اجتماعی از جمله شاخه‌هایی است که با آسیب شناسی اجتماعی در ارتباط است.

راهکارهاي پيشگيري از آسيب‏هاي اجتماعي

پيش‏گيري از جرم

اصطلاح «پيش‏گيري» به معناي »پيش‏دستي كردن« و «به جلوي چيزي رفتن» و نيز «آگاه كردن و هشدار دادن» است.1 هر چند در گذشته از اين واژه بيش‏تر به معناي «پيش‏گيري كيفري» برداشت مي‏شد، و شامل مجموعه‏اي از مجازات‏ها و اقدامات تأميني مي‏شد كه براي مقابله با جرم و جنايت استفاده مي‏شود، اما امروزه «پيش‏گيري» شامل‏تدابيري مي‏شودكه ازاساس مانع شكل‏گيري جرم و بزه در صفحه انديشه بزهكار و ساحت جامعه مي‏شود.2

از منظر ديني، خصوص پيش‏گيري از جرم از اهميت بالايي براي نظام قضايي كشور ما برخوردار است. بي‏ترديد اقدامات پيش‏گيرانه از وقوع جرم و بزهكاري و انحراف از اصول قضاي اسلامي محسوب مي‏شود. اقدامات پيش‏گرانه مجموعه‏اي از اقدامات و فعاليت‏هاي سازنده تربيتي، آموزشي، اجتماعي، فرهنگي، اقتصادي و سياسي را در بر مي‏گيرد.

در واقع، سياست‏هاي پيش‏گيرانه، كه به كليه اقدامات و راه‏كارهاي مستقيم و غيرمستقيم بازدارنده از وقوع جرم و انحراف معطوف است، يك «سياست پيشيني» است كه در برابر انواع مجازات‏ها و اقدامات تأميني و تربيتي، كه «سياست پسيني» است، قرار مي‏گيرد و از آن كارآمدتر و مؤثرتر از نظر هزينه اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي و نيز مقرون به صرفه‏تر است. اجمالا سياست‏هاي پيشيني و پسيني بايد سه مرحله «پيش از وقوع جرم» مرحله »وقوع جرم« و «پس از وقوع» را در برگيرد.

الف. مرحله پيش از وقوع جرم

در اين مرحله، كه مهم‏ترين مرحله و كارآمدترين نيز هست، توجه به نكات زير ضروري است:

بايد به اصل فراگيري سلامت اجتماعي توجه نمود و كليه اقدامات و برنامه‏ها را براساس آن سازماندهي كرد. برخوردار كردن آحاد جامعه از نيازهاي اساسي زندگي و بويژه، امنيت اجتماعي و استمرار آن در شرايط بحراني، پيش‏بيني چهارچوب قانون مناسب با تدابير و اقدامات پيش‏گيرانه و وضع قوانين حمايتي كودكان، خانواده‏ها و... توجه ويژه به نقش پيش‏گيرانه آموزشي و پرورشي رسمي و غيررسمي، مدارس و مراكز آموزش عالي، برنامه‏هاي آموزشي، تربيتي، پرورشي و... از جمله اين اقدامات است.

ب. مرحله وقوع جرم

در اين مرحله پديده جرم و بزهكاري از منظر پيش‏گيري بايد بطور جدّي مورد بررسي قرار گيرد. علل و عوامل شكل‏گيري و گسترش آن شناسايي شود، انواع جرايم، ميزان شيوع و گستره آن، گسترش جغرافيايي جرم و امكانات نهادهاي فعّالي همچون پليس، دستگاه قضايي، مشاوران و مددكاران به كمك فراخوانده شوند.

ج. مرحله پس از وقوع جرم

در اين مرحله توجه به كشف، تعقيب و مجازات و تنبيه مجرمان و بزهكاران، و اتخاذ تدابيري به عنوان سياست‏هاي پيش‏گيرانه حايز اهميت است. در مراحل ورود مجرم و بزهكار به زندان، اتخاذ سياست‏ها و اقدامات و برنامه‏هايي با توجه به اصول پيش‏گيري مورد توجه قرار گيرد. رعايت اصول اجراي مجازات‏ها و توجه به كرامت عزّت و جايگاه انساني محكومان، پرهيز از تحقير و تخريب شخصيت افراد، به كارگيري روش‏ها و سياست‏ها و راهكارهاي بازپروري، مشاوره درماني، گروه درماني، تقويت مراكز اصلاح و تربيت، تقويت امكانات و تجهيزات زندان‏ها، به كارگيري نيروهاي انساني تربيت‏گرا در كادرهاي مختلف زندان، نظارت پس ازآزادي، حمايت مادي و معنوي از افراد آزاد شده، حمايت و تشويق مي‏باشد

ا مورمربوط به مسائل پس از وقوع جرم جهت اصلاح در زندان

الف. اقدامات پيشگيرانه

همواره و در هر مسئله اجتماعي، پيشگيري بسيار مفيد و مؤثرتر و کم هزينه‌تر از درمان مي باشد. در اينجا براي پيشگيري از ارتكاب عمل بزهكارانه توسط افراد، به ويژه نوجوانان يا جوانان پيشنهاداتي ارائه مي شود:

- هماهنگ كردن بخش هاي عمومي و خصوصي، كه در زمينه پيش‌گيري از وقوع جرم فعاليت دارند; مانند نيروي انتظامي، آموزش و پرورش، بهزيستي، امور زندان ها، قوه قضائيه، شهرداري ها، شوراها، امور جوانان و... به منظور -اجراي برنامه عملي پيش گيرانه و هماهنگي بيش تر

-آگاهي دادن به خانواده ها براي نظارت و كنترل بيشتر آنان بر فرزندان و گوشزد كردن ميزان مجازات جرايم در صورت ارتكاب جرم توسط آنان

-اتخاذ تدابير امنيتي بيش‌تر توسط نيروي انتظامي در محل‌هاي جرم خيز، و اقداماتي به منظور كمك به خانواده ها، بخصوص نوجوانان و جواناني كه در معرض آسيب قرار دارند.

-اطلاع رساني شفاف رسانه‌هاي جمعي براي تشويق جوانان درباره تسهيلات و فرصت‌هايي كه جامعه براي آنان قرار داده است.

. تجهيز پليس براي مقابله جدّي با باندهاي مخوف انواع گوناگون بزهكاري اجتماعي در جامعه-.-

اقدامات امنيتي براي مراكز حساس تجاري، بانكي و.-.

ب. راهكارهاي شناسايي مشكلات نوجوان و جوانان

از آنجايي که، بيشترين آسيب هاي ارتکابي از سوي نوجوانان و يا جوانان مي باشد،‌ راهکارهاي ارائه شده نيز براي همين قشر ارائه مي گردد. علاوه بر اقدامات پيش‌گيرانه فوق، شناسايي راهكارهايي براي شناخت نوع مشكلات نوجوانان وجوانان امري لازم و ضروري است. مواردي چند در اين زمينه مطرح است:

شناخت نيازهاي رواني و كيفيت ارضاي اين نيازها در شادابي و نشاط فرد بسيار مؤثر است. ارضا نشدن اين نيازها ويا ارضاي ناقص‌آن، اثرات نامطلوب برجاي گذاشته،زندگي رابه‌كام‌فرد تلخ کرده، وي را به انحراف مي كشاند.

. توجه به مشكلات جسماني فرد، مشكلاتي همچون اختلال در گويايي، بينايي، شنوايي، جسماني و عقب ماندگي ذهني.

. توجه به مشكلات آموزشي، مانند ناتواني در يادگيري، ترك تحصيل، افت تحصيلي، بي توجهي به تكاليف درسي و تقلب در درس.

. توجه به مشكلات عاطفي، رواني، همچون افسردگي، خيال بافي، بدبيني، خودكم بيني، خودبزرگ بيني، زود رنجي، خودنمايي، ترس، اضطراب، پرخاشگري، حسادت، كم حرفي و وسواس.

. توجه به مشكلات اخلاقي، رفتاري همچون تماس تلفني و نامه نگاري با جنس مخالف، معاشرت با جنس مخالف، شركت در مجالس، خود ارضايي، چشم چراني، فرار از منزل، غيبت از مدرسه، اقدام به خودكشي، سرقت، دروغگويي، اعتياد، ولگردي و...

براي ارضاي نيازهاي نوجوانان و جوانان توجه به امور زير ضروري است:

. نياز به محبت و مهرباني؛

نياز به امنيت و آرامش؛

. نياز به احساس تعلق؛

. نياز به قابليت و احترام؛

. نياز به استقلال؛

. نياز به قدرداني و تشويق؛

. نياز به داشتن هدف مشخص در زندگي؛

. نياز به احساس هويت؛

. نياز به احساس رشد، كمال، خودشكوفايي؛

نياز به مذهب و فلسفه حيات؛

ج. وظايف خانواده در پيشگيري از آسيب‌ها

خانواده‌ها نيز وظايفي در مقابل پيش‌گيري از جرم و بزهكاري فرزندان خود دارند كه به برخي از آن‌ها اشاره مي گردد:

. دوستي با فرزند و حذف فاصله والدين با فرزندان، به گونه اي كه آنان به راحتي مشكلات و نيازهاي خود را با والدين مطرح نمايند;

. تقويت اعتقادات فرزند، به ويژه در كودكي و نوجواني، دركنار پاي‌بندي عملي والدين به آموزه هاي ديني;

. ايجاد محيط و بستر مناسب و سازگاري در محيط خانه;

ايجاد بستر مناسب براي احساس امنيت، آرامش، صفا و صميميت و درك متقابل والدين و فرزندان;

. تلاش در جهت تأمين نيازهاي مادي و معنوي فرزندان توسط والدين;

. توجه به نيازهاي روحي و عاطفي اطفال و نوجوانان و ايجاد فضاي مطلوب و آرام در خانواده;

. مراقبت والدين نسبت به اعمال و رفتار فرزندان خود;

. برنامه ريزي مناسب براي تنظيم اوقات فراغت نوجوانان و جوانان;

. نظارت جدّي والدين نسبت به دوست يابي فرزندان.

د. وظايف ساير نهادها

علاوه بر خانواده، ساير نهادها از جمله مجموعه حاكميت، آموزش و پرورش، قوه قضاييه، بهزيستي و... نيز در اين زمينه وظايفي دارند كه به برخي از آن ها اشاره مي گردد:

. تقويت ارتباط ميان والدين دانش آموزان با مربيان و عدم واگذاري مسئوليت تربيت فرزندان به مدرسه يا خانواده به تنهايي;

تاسيس مراكز مشاوره اي مفيد و كارامد در مدارس;

. بها دادن به مسئله ترك تحصيل و يا اخراج دانش آموزان از مدرسه و ضرورت ارتباط با خانواده هاي آنان;

. ضرورت آشنايي نيروهاي نظامي و انتظامي با انحرافات اجتماعي و نحوه برخورد با آنان;

. اعمال مجازت هاي سنگين، علني و جدي (در ملأ عام) براي باندهاي فساد، اغفال و...;

. تقويت نظارت هاي اجتماعي رسمي و دولتي و نيز نظارت‌هاي مردمي و محلي از جمله امر به معروف و نهي از منكر براي پاكسازي فضاي جامعه و تعديل آزادي هاي اجتماعي;

. برنامه ريزي اصولي و صحيح براي اشتغال درجامعه، رفع بي عدالتي، و پي‌گيري منطقي نيازهاي جوانان، تأمين امنيت و نياز شهروندان;

. جلوگيري ازمهاجرت هاي بي رويه به شهرهاي بزرگ و جلوگيري از پرداختن جوانان به شتغل‌هاي كاذب مثل كوپن فروشي، سيگار فروشي، نوارفروشي و...;

. ايجاد مراكز آموزشي، ورزشي، تفريحي، مشاوره اي براي گذران اوقات فراغت نوجوانان و جوانان;

. ايجاد تسهيلات لازم براي جوانان و نوجوانان از قبيل وام ازدواج، وام مسكن، وام اشتغال، و...;

. ايجاد بستر مناسب براي ايجاد بيمه همگاني، بيمه بيكاري، و برخورداري نوجوانان و جوانان از تسهيلات اجتماعي و...;

. فراهم كردن موقعيت ها و بسترهاي لازم در جامعه تا زندانيان پس از آزادي از زندان مورد پذيرش جامعه واقع شوند و شغل آبرومندانه اي به دست آورند; در غير اين صورت، مجدداً دست به اقدامات بزهكارانه خواهند زد;

از آن رو كه از جمله عوامل مؤثر در ارتكاب جرم، بيكاري و فقر مي باشد، مي بايست با برنامه ريزي دقيق، كه نياز به عزم ملي دارد، نسبت به اشتغال در جامعه و ريشه كني فقر و بي كاري اقدام لازم و بايسته صورت گيرد

ساير پيشنهادات

در اينجا راهكارهاي ديگري نيز وجود دارد که به اختصار بيان مي گردد:

احترام گذاشتن به حقوق زنان در جامعه و خانه و مشاركت دادن آنان در مسائل اجتماعي؛

. تدوين قوانين حمايتي از حقوق زوجين با ضمانت اجرايي قوي؛

. برنامه ريزي جهت آموزش صحيح بوسيله رسانه هاي گروهي از جمله صدا و سيما؛

آموزش اصول و شيوه هاي تربيتي به والدين، به خصوص دربارة ازدواج، بلوغ، طلاق، و آسيب‌هاي اجتماعي؛

. كنترل و نظارت والدين در انتخاب دوست توسط فرزندانشان؛

. كنترل و پيگيري كردن علل تأخير مراجعت فرزندان به خانه، نظارت بر شب نشيني‌هاو...؛

خودداري از سختگيري هاي بي مورد در انتخاب همسر يا فرد مورد علاقه در ازدواج؛

تلاش در جهت تسهيل امر ازدواج براي جوانان و پرهيز از تشريفات زائد در اين مهم؛

. تشويق فرزندان به تحصيل و بستر سازي مناسب براي اين امر ؛

. رسيدگي و نظارت به درس و محيط مدرسه جوانان با همكاري مديران و معلمان؛

آموزش مهارت هاي زندگي به دختران، آشنايي با خود، اهداف و مسائل جنسي؛

. ايجاد مراكز مشاوره اي براي مشاوره نوجوانان و خانواده هاي آنان؛

. استقرار مددكاران حرفه‌اي در پايانه ها، خروجي ها شهرها و کشور و...؛

. آگاهي به نوجوانان و جوانان از عواقب ارتکاب بزهکاري از طريق رسانه هاي جمعي؛

. تشويق جوانان به امر مقدس سنت پيامبر (ص) يعني ازدواج و كمك روحي و مالي به فرزندان؛

ضرورت پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و موادمخدر در مراکز آموزشی

از جمله موضوعهای نگران کننده در عصر حاضر، توسعه آسیب‌های اجتماعی بویژه موادمخدر می‌باشد که مراکز آموزشی «مدارس و دانشگاهها» را درنوردیده و به یکی از چالش‌های فرا روی متولیان و دست‌اندرکاران امر آموزش و تربیت تبدیل شده است. بر این اساس به جای هرگونه انکار ـ کتمان و دست روی دست گذاشتن، ضرورت شناخت صحیح پدیده آسیب‌ها ـ تجزیه و تحلیل روند آنها و ارائه نسخه‌های کاربردی لازم و عملیاتی نمودن آنها، از جمله موضوعاتی است که می‌تواند در جهت مهار و کنترل آسیب‌ها مسئولین جوامع را موفق سازد.

شش عامل تأثیرگذار بر مقیاس در معرض خطر مصرف موادمخدر دانش‌آموزان به ترتیب عبارتند از:

1. ارتباط با دوستان و همسالان ناباب
2. کاهش کنترل خانوادگی
3. آلوده بودن فضای مدارس مزبور
4. آلوده بودن فضای محله‌های موصوف
5. کاهش عزت نفس و پایین بودن خودباوری
6. ضعف اعتقادات دینی
در همین راستا مهمترین عوامل تأثیرگذار بر مقیاس در معرض خطر مصرف موادمخدر دانشجویان نیز عبارتند از:
1. وجود افراد مصرف‌کننده در شبکه دوستان و خویشاوندان
2. ضعف عملکرد آموزشی
3. وجود خانواده‌های پرجمعیت و گسسته
4. ضعف گرایشان دینی
5. ضعف در پایگاه اقتصادی و اجتماعی
6. فقدان حمایت اجتماعی مناسب
7. کسب شادی و نشاط
8. دوری از استرس و اضطراب
با امعان نظر به مؤلفه‌های فوق‌الاشاره، ضرورت توسعه و تقویت فعالیت‌های پیشگیری از مصرف موادمخدر در سطح مراکز آموزشی (از دوران مهد کودک تا آموزش عالی) بصورت پیوسته، منسجم و برنامه‌ای امری بدیهی می‌باشد تا بدین ترتیب شاهد مصون‌سازی یک سوم جمعیت کشور که آینده‌سازان ایران اسلامی هستند، باشیم.

روشهای پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و موادمخدر در مدارس و دانشگاهها:

ا1. توجه به برنامه‌های اطلاع‌رسانی و آگاه‌سازی بصورت آرام، مستمر و عمیق راجع به عوارض، پیامدها و تبعات سوء مصرف موادمخدر صنعتی و شیمیایی و طبیعی با هدف ارتقاء سطح آگاهی دانش‌آموزان و دانشجویان متناسب با سن تقویمی و عقلی آنان.
2. توجه به برنامه‌های آموزشی با رویکرد آموزش مهارت‌های زندگی بالاخص آموزش مهارت‌های: حل مسأله ـ تصمیم‌گیری ـ ارتباطات فردی و اجتماعی ـ تفکر و خلاقیت ـ مقاومت در برابر خواسته‌های نامشروع دیگران و نه گفتن ـ ابراز وجود ـ مهارت تقویت معنویت و موضوعات دینی ـ مهارت مراقبت و صیانت جنسی ـ مهارت خودکنترلی و خویشتن نگهبانی ـ مهارت استفاده مناسب از زمان و غنی‌سازی اوات فراغت ـ خودشناسی و تقویت عوامل محافظت‌کننده و نفی رفتارهای پرخطر و ایجاد نگرش منفی نسبت به مصرف مواد اعم از سیگار ـ قلیان ـ الکل ـ مواد صنعتی و شیمیایی و طبیعی در کلیه مقاطع مهد کودک ـ ابتدایی ـ راهنمایی ـ دبیرستان و دانشگاه با رعایت متغیرهای سن ـ جنسیت ـ موقعیت‌های فرهنگی و اجتماعی ـ و با نیازسنجی مخاطبین در ابعاد مختلف شناختی ـ نگرشی و مهارتی با هدف ایجاد رفتارهای مثبت در گروههای سنی مختلف و مصون‌سازی اقشار دانش‌آموزی و دانشجویی از آسیب‌های اجتماعی و موادمخدر.
3. ترویج فرهنگ سلامت از طریق تقویت فعالیت‌های جایگزین بویژه برنامه‌های ورزشی ـ هنری ـ اردوهای تفریحی برای غنی‌سازی اوقات فراغت گروه‌های سنی و بسط و گسترش روحیه نشاط ـ شادابی و امیدواری در جامعه.
4. توسعه اقدامات مشاوره‌ای بویژه مشاوره‌های تلفنی و رایانه‌ای و ارائه خدمات حمایتی و گسترش فعالیت‌های مددکاری بویژه برای دانش‌آموزان و دانشجویان در معرض آسیب.
5. تقویت کانونها و تشکلهای دانش‌آموزی و دانشجویی برای انجام برنامه‌های مؤثر پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و موادمخدر و تلاش برای ایجاد جنبش فراگیر اجتماعی پیشگیری از مصرف مواد.
6. تولید برنامه‌های جذاب از طریق انجام کارزار و عملیات رسانه‌ای (Media Campaign) شامل تهیه و تولید مستمر برنامه‌های دیداری (تلویزیون ـ تئاتر ـ سینما) ـ شنیداری (رادیو) ـ نوشتاری (کتاب ـ بروشور ـ نشریه ـ تراکت) ـ الکترونیکی (لوحهای فشرده ـ ایجاد تالارهای گفتگوی مجازی (Chatroom) در خصوص پیشگیری و ضد الگو نشان دادن مصرف و خرید و فروش مواد و همزمان ارائه مدل و سبک مطلوب زندگی در عصر پیچیده هزارة سوم.
7. ایجاد اطاق فکر با هدف نهادینه سازی تفکر قبل از عمل و هم‌اندیشی و تولید ایده‌های جدید در حوزه ارتقاء سلامت با توجه به شرایط ناپایدار الگوها برای کودکان ـ نوجوانان و جوانان کشور.
8. ارتقاء سطح آگاهی و آموزش والدین دانش‌آموزان برای نحوه ارتباطات صحیح با فرزندان و شناخت علل و عوامل مؤثر در بروز اعتیاد نوجوانان.
9. برگزاری نمایشگاه و مسابقات و جشنواره‌های هنری مختلف اعم از سرود ـ عکس ـ فیلم ـ مقاله‌نویسی ـ کتابخوانی ـ روزنامه دیواری ـ تئاتر ـ نقاشی و کاریکاتور به مناسبت‌های مختلف و همچنین برپایی همایش‌های علمی با رعایت و تناسب گروه‌های سنی دانش‌آموزی و دانشجویی با هدف روشن شدن موتورهای ذهنی دانش‌آموزان و دانشجویان نسبت به راههای پیشگیری از مصرف موادمخدر.
10. درج متون مناسب و مفید آموزشی در کتب درسی مقاطع مختلف از دوران پیش‌دبستانی تا دوره آموزش عالی در خصوص ارتقاء سطح آگاهی دانش‌آموزان و دانشجویان نسبت به پیامدهای عوارض مصرف سیگار ـ قلیان ـ الکل ـ موادمخدر طبیعی، صنعتی و شیمیایی.
11. فعال‌سازی نهادهای مدنی و غیردولتی برای سالم‌سازی محله‌ها.
12. ایجاد دانشکده‌ آسیب‌های اجتماعی به منظور رفع نیازهای علمی کشور.
13. توجه جدی به وضعیت خوابگاههای دانشجویی و ایجاد رفاه ـ شادابی و نشاط و غنی‌سازی اوقات فراغت با هدف پیشگیری از گرایش دانشجویان به سوءمصرف موادمخدر.
14. انجام مطالعات و پژوهشهای کاربردی به منظور شناخت عوامل تأثیرگذار در گرایش نوجوانان و جوانان به آسیب‌های اجتماعی و تعیین نرخ شیوع اعتیاد در محیط‌های آموزشی و اتخاذ تمهیدات مناسب برای مهار و کنترل اعتیاد و موادمخدر در جامعه دانش‌آموزی و دانشجویی.

+ نوشته شده در پنجشنبه سیزدهم